توسعه‌ی شتابان رسانه‌های اجتماعی در یک دهه اخیر، انتقادات فراوانی را در زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی در سرتاسر جهان برانگیخته است. اثرات استفاده ناصحیح از این رسانه‌ها در زندگی شخصی و خانوادگی و تبعات ناگزیر آن در عرصه اجتماع به طور مکرر توسط اندیشمندان و پژوهشگران بررسی و نقد شده است.
معلم سواد رسانه‌ای در کنار آموزش کاربری مسئولانه این ابزارها، باید کمی از این رویکردهای انتقادی را در کلاس به بچه‌ها معرفی کند تا از خوش‌بینی بدخیم (!) نسبت به این محصولات دنیای اطلاعاتی فاصله بگیرند. مطرح کردن نظرات انتقادی خود طراحان این شبکه‌های اجتماعی از جذاب‌ترین دستمایه‌ها برای گفتگوی کلاسی است.
آیا برای شما هم پیش آمده که حین استفاده از یک برنامک یا رسانه اجتماعی متوجه شوید طراحی آن عمداً به گونه‌ای است که شما را به کار خاصی که نمی‌خواهید سوق دهد؟ اجبار بر کلیک روی تبلیغات، خرید‌های اضافی، ثبت‌نام ایمیلی پیش‌فرض و ...؟ به این‌گونه کلک‌ها برای فریب کاربران «قلاب» می‌گویند.
مستند داستانی «معضل اجتماعی» (The Social Dilemma) به کارگردانی «جف اورلووسکی» در سال ۲۰۲۰ م. توسط کمپانی نتفلیکس تولید شده است. نام این فیلم به نوعی نشان‌دهنده موضوع و موضع فیلم است. نگاهی انتقادی به پدیده‌ی نوظهور شبکه‌های اجتماعی و آسیب‌هایی که به جامعه وارد کرده‌اند. این مستند به بررسی تأثیرات الگوریتم‌های شرکت‌های گوگل، فیس بوک، اینستاگرام و توییتر بر مردم و نحوه به قلاب انداختن مخاطبان می‌پردازد.
در «معضل اجتماعی» چند نفر از مدیران ارشدِ کمپانی‌های گوگل، توییتر، فیس‌بوک، پینترست و… جلوی دوربین می‌نشینند و از احساس خطر دربارۀ آیندۀ شبکه‌های اجتماعی حرف می‌زنند. نکتۀ جالب توجه دربارۀ مستند معضل اجتماعی، حضور همین چهره‌هاست: گویی یک مخترعِ پشیمان، برای کاستن از بار گناه یا پیشگیری از گسترش ویرانیِ ناشی از اختراعش، لب به اعتراف و هشدار باز کرده است.
طبق ادعای کارشناسان این مستند، شبکه‌های اجتماعی برای سودآوری بیشتر، به اعتیاد کاربران دامن می‌زنند. آنها با داده‌کاوی (data mining) از داده‌های مخاطبان استفاده می‌کنند تا مردم را هرچه بیشتر آنلاین نگه دارند و از این طریق، به آگهی‌دهندگان تضمین دهند که آگهی‌هایشان تا فلان اندازه رؤیت می‌شود.
«تریستان هریس» از طراحان سابق شرکت گوگل یاد‌آوری می‌کند که همواره «اخلاق» جزو اولویت‌های کاری‌اش بوده، ولی مشکل اینجاست که اخلاق و وجدان با سود اقتصادی همخوانی ندارد! لذا مردم را به هر ترتیب که شده با «گول‌زننده‌های دیجیتال» سرگرم نگه می‌دارند. هر چه قدر هم که این کار از نظر اخلاقی درست نباشد، ولی برای بالا بردن میزان درآمد ماهانه شرکت، مفید است.
در طول این فیلم توصیه‌های خوبی درباره کاربری رسانه‌های اجتماعی به مخاطبان ارائه می‌شود. مانند خاموش کردن اعلان‌های دیجیتال، محدود کردن یا حتی پاک کردن رسانه‌های اجتماعی وقت‌گیر، استفاده از موتورهای جستجو که کاربران را رصد نمی‌کنند، توجه نکردن به توصیه‌های ویدئویی خودکار، نبردن دستگاه‌های دیجیتال به رختخواب، استفاده از افزونه‌های مرورگری که توصیه‌های هوش مصنوعی را مسدود می‌کنند، گشت و گذار در طبیعت بجای چرخیدن بی‌هدف در شبکه‌ها و ...
پیشنهاد می‌کنیم نسخه مناسب‌سازی شده این مستند را به همراه دانش‌آموزان در کلاس ببینید و درباره کارکردها و کژکارکردهای شبکه‌های اجتماعی گفتگو کنید.
این مستند با نام فارسی «معمای اجتماعی» از صداوسیما نیز پخش شده که در پایگاه تلوبیون در دسترس است.
