گفتگو درباره ماهیت «فناوری» (تکنولوژی) و اثر آن بر زندگی انسان، آن قدر قدیمی است که در آثار «افلاطون» هم ردپای آن را می‌توان یافت. اما «فناوری» به خودی خود تا پیش از دوره معاصر هیچ‌گاه یک موضوع فلسفی به‌شمار نمی‌رفت. اهمیت و اثرگذاری فناوری‌های نوین (Modern technology) بعد از انقلاب صنعتی و توسعه کشورهای غربی روز به روز بیشتر معلوم شد تا جایی که در قرن نوزدهم میلادی شخصیت‌هایی مثل «کارل مارکس» و هم‌قطاران او، موضوع تولید صنعتی و نتایج آن برای جوامع را مورد تحلیل و بررسی قرار دادند. این جریان فکری که تا امروز هم ادامه یافته، پرچمدار بحث درباره «فلسفه فناوری» و حواشی آن بوده‌اند.
یکی از این حواشی قابل توجه درباره فناوری، رویکرد «اخلاقی» به توسعه، بکارگیری و نتایج استفاده از فناوری در جامعه است. این رویکرد انسانی به فناوری یکی از شاخه‌های معاصر «اخلاق» و «فلسفه اخلاق» هم محسوب می‌شود که با نام «اخلاق فناوری» (Ethics of technology) در مجامع علمی جهان شناخته شده است که گاهی از عنوان ترکیبی «تکنواتیک» (Technoethics) یا به طور خلاصه TE هم برای اشاره به آن استفاده می‌شود. در زبان فارسی هم هرچند هنوز معادل‌سازی خاصی برای این عبارت انجام نشده، اما شاید کلمه «فن‌آداب» بتواند جایگزین مناسبی برای TE باشد.
در یک نگاه کلی، عمده مباحث در «اخلاق فناوری» به دو بخش کلان قابل تفکیک است:
- ۱- اخلاق عرضه فناوری: طراحی، ساخت و توسعه فناوری چه چالش‌های اخلاقی برای سیاست‌گذاران، فناوران، مهندسان و مدیران شرکت‌های فناور دارد؟
- ۲- اخلاق مصرف فناوری: بکارگیری، استفاده و عادت‌کردن به استفاده از فناوری چه چالش‌های اخلاقی برای مردم، حکومت‌ها، جوامع و فرهنگ‌ها ایجاد می‌کند؟
*
با توجه به فراگیری استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در عرصه‌های مختلف زندگی و کاربردهای فراوان آن در تعلیم و تربیت، شاید بد نباشد که این بار از دریچه‌ی «فن‌آداب» به «فاوا» نگاه کنیم.
اخلاق فاوا (IT Ethics) موضوعی میان رشته‌ای است که ورود به آن نیازمند آشنایی با دو حوزه «اخلاق» و حوزه «فاوا» است. در سال‌های اخیر عمده‌ترین مباحثی که اندیشمندان اخلاق فاوا را در غرب به خودش مشغول کرده، مفهوم «مالکیت»، مفهوم «حریم خصوصی»، مفهوم «توزیع قدرت»، مفهوم «آزادی‌های اساسی» و مفهوم «مسئولیت اخلاقی» است.
به خاطر داشته باشید که در تمامی این مباحث، غربیان با نظریه‌های اخلاقی غربی به سراغ طرح مسائل و حل آنان رفته‌اند که هرچند به عنوان تجربه‌ی بشری قابل احترام و قابل مطالعه است، اما حتماً فقدان رویکرد الهی و اسلامی به اخلاق در آن مشهود است.
مرور برخی سؤالات کلیدی این حوزه می‌تواند ذهنیت اندیشمندان اخلاق فاوا را روشن‌تر کند:
- متخصصان امور رایانه چه مسئولیت‌های اخلاقی دارند؟
- اگر یک نرم افزار رایانه‌ای خطا کند چه کسی را باید سرزنش نمود؟
- آیا ایجاد اختلال، هک یا نفوذ در برنامه‌ها کاری غیراخلاقی است؟
- آیا کپی برداری از برنامه‌ها وقتی صاحبان آن اجازه نداده باشند اخلاقاً کاری خطا و ناصواب است؟
- آیا باید افراد آزاد باشند تا در اینترنت سخنان خویش را آزادانه مطرح کنند یا محدودیت‌هایی که در نشر کتاب و روزنامه وجود دارد، در مورد رسانه‌های مجازی هم باید اجرا گردد؟
- ذخیره‌سازی و نگهداری از داده‌های مردم توسط شرکت‌های بزرگ فناوری چه ملاحظات اخلاقی دارد؟
- مداخله در زندگی مردم یا اثرگذاری اجتماعی - سیاسی بر افکار عمومی بر اساس تحلیل داده‌های آنان چقدر اخلاقی است؟
*
برای یافتن پاسخ این سؤالات به ساعت‌های طولانی بحث و تبادل نظر بین کارشناسان حوزه‌های مختلف نیاز است. کشف زوایای پنهان این چالش‌های اخلاقی نیاز به تمرکز طولانی مدت خبرگان و مطالعه و پژوهش در مکاتب مختلف اخلاقی دارد.
بدیهی است به نتیجه رسیدن در این فرایند پیچیده و طولانی ممکن است سال‌ها به طول بینجامد. پس چه باید کرد؟ آیا می‌توان تا زمان به نتیجه رسیدن اندیشمندان «فن‌آداب» از مسائل اخلاقی فناوری ارتباطات و اطلاعات صرف نظر کرد؟ در این مسأله اخلاقی، خِرَد اخلاقی چه حکم می‌کند؟
از آنجا که عمده چالش‌های مطرح در اخلاق فاوا، مشابهاتی در سایر حوزه‌های اخلاقی مثل اخلاق ارتباطی و اخلاق اجتماعی دارد؛ می‌توان از شبیه‌سازی قواعد و احکام آن حوزه‌ها در اخلاق فاوا بهره گرفت و «عمل به احتیاط» کرد. یعنی رعایت جوانب اخلاقی احتمالی را در دستور کار قرار داد تا زمانی که حکم دقیق اخلاقی آن حوزه روشن شود.
مثلاً در اخلاق احترام به مالکیت فردی، می‌توان کپی‌برداری از محتوای دیجیتال را با اندکی مسامحه شبیه به سرقت اموال دیگران فرض کرد و از آن اجتناب نمود. هر چند که ممکن است در مباحث اخلاق فاوا بعدها معلوم شود که گونه‌هایی از کپی‌برداری دیجیتال، غیراخلاقی نیست. یا در اخلاق ارتباطی، گفتگو با یک فرد غریبه در فضای مجازی را مشابه با گفتگو با غریبه‌ها در کوچه و خیابان فرض کرد و رعایت احترام، ادب و حسن ظن را در مکالمات طرفینی در نظر گرفت؛ هر چند که بعدها در اخلاق فاوا معلوم شود که ضرورتی به این سطح از احترام در فضای مجازی وجود نداشته است.
*
اما رسالت اخلاقی و اجتماعی معلمان در موضوع «اخلاق فناوری» چیست؟ طبیعتاً توجه شخصی به چالش‌های اخلاقی فناوری اولین گام در این مسیر است. هر کدام از ما کاربران فاوا باید مخاطرات مبتلابه خودمان را بشناسیم و حریم‌های اخلاقی در مورد آن را رعایت کنیم. یک معلم، چه در زندگی شخصی خودش و چه در محیط حرفه‌ای، باید عمل اخلاقی در حوزه فاوا را بشناسد و به آن مقید باشد.
اما در جایگاه یک معلم، رسالتی بالاتر بر دوش او سنگینی می‌کند. او راهنما و الگوی نسل جوان در شناخت و پایبندی به اصول اخلاقی در عرصه‌ی فناوری است. کودکان و نوجوانان در مرحله‌ی حساسی از زندگی خود به سر می‌برند که آشنایی با هنجارهای اخلاقی و تثبیت رفتارهای اخلاقی در آنان اولویت بالایی دارد. می‌دانیم که زینت یافتن به آداب، بیش از آن که از شنیدن و دانستن سرچشمه بگیرد، از دیدن و لمس کردن ناشی می‌شود. پس معلم در بکارگیری فناوری در کلاس و درس، باید به ایجاد محیط اخلاقی اهتمام داشته باشد و در پی آن، به تبیین و تشریح قواعد اخلاقی فناوری بپردازد.
*
به امید خدا قصد داریم در یادداشت‌های آتی سرفصل‌های مختلف «فن‌آداب» در حوزه‌های مرتبط با شأن و جایگاه معلمان را باز کنیم و آداب فردی، ارتباطی و اجتماعی رسانه‌ها را مرور کنیم. ادب محاوره، ادب مکاتبه، ادب حضور در جمع، آداب معاشرت و دوست‌یابی، محافظت از حریم خصوصی، پیشگیری از آسیب‌های اخلاقی مثل توهم دانایی، ریاکاری و خودنمایی از جمله مباحث آتی ما در این بخش خواهد بود.
این یادداشت را برای ماهنامه رشد فناوری آموزشی نگاشته‌ام و در شماره پی‌درپی ۳۱۳، مهر ۱۴۰۲ با عنوان «راهنمای رویکرد اخلاقی به فناوری» منتشر شده است.
