پیش از این گفتیم آداب فردی، ارتباطی و اجتماعی در کاربری رسانه‌ها را به اختصار «فن‌آداب» می‌نامیم و ضروری است که همه ما در حوزه‌های مرتبط با شأن و جایگاه خود، این آداب را بشنایم و در رعایت آن بکوشیم.
در این نوبت برخی نکته‌ها در زمینه «ادب محاوره» در رسانه‌های مجازی را مرور می‌کنیم.
از جمله کاربردهای مهم فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) همان‌طور که در نام آن هم دیده می‌شود، برقراری ارتباط بین افراد با کمک فناوری است. از آنجا که توسعه فناوری‌های ارتباطی مثل پست و تلگراف و تلفن در قرن‌های گذشته به آهستگی رخ داده بود، آداب و رسوم و فرهنگ استفاده از آن‌ها در جوامع مختلف به تدریج در میان مردم شکل گرفته بود. اما در سه دهه گذشته که انقلاب اطلاعاتی به سرعت ابزارها و بسترهای برقراری ارتباط بین انسان‌ها را دگرگون کرده، اخلاق و آداب ارتباطات مجازی آن‌چنان که باید فرصت تدوین و ترویج نیافته است. به بیان دیگر، اخلاق ارتباطات از توسعه ارتباطات جا مانده است!
قواعد و هنجارهای متداول در مکالمات و محاورات روزمره، به محض مجازی شدن ارتباطات، نیاز به بازنگری و به‌روزآوری دارد. بی‌زمانی، بی‌مکانی، بی‌جسمی و نافراموشی ارتباطات مجازی موجب می‌شود که شیوه‌ها و عادت‌های مرسوم ما در زندگی واقعی، در فضای مجازی کارآمد نباشد. هر چند که اصول کلی حاکم بر روابط اخلاقی بین فردی در فضای حقیقی و مجازی مشترک است؛ اما وقتی پای حضور از راه دور در میان باشد، ظرافت‌های زیادی باید چاشنی ارتباطات مجازی کرد تا کیفیت و خاصیت مکالمات و محاورات حفظ شود.
در ادامه، چهار عنوان از پایه‌ای‌ترین توصیه‌های اخلاق ارتباطات مجازی را مرور می‌کنیم. این توصیه‌های اخلاقی ساده ولی کاربردی تا حد زیادی می‌تواند از به هم ریختگی مناسبات مجازی ما جلوگیری کند و پیوندی صحیح بین ارتباطات حضوری و مجازی برقرار کند:
۱- مجازی، حقیقی است.
آدم، آدم است؛ چه حضوری و چه مجازی. سلام کردن به دیگران در آغاز ارتباط و ادای پاسخ سلام رفتاری اخلاقی است و بی‌توجهی به آن نشانه‌ی بی‌ادبی؛ چه در محاورات حضوری و چه مجازی.
همان‌طور که گفتگوی اعضای خانواده در خانه تابع آداب و اخلاق خاصی است مثل رعایت احترام پدر و مادر در خطاب کردن و به کار بردن کلمات، رعایت احترام بزرگتر و کوچکتر در سخن گفتن خواهرها و برادرها، رعایت حال و هوا و سن و سال بچه‌ها توسط والدین در میزان توجه کردن و بیان مطالب و انتظارات، پس انتقال این ارتباطات به فضای مجازی نباید در رعایت این موارد اختلالی ایجاد کند. در ارسال پیام برای دیگران حواسمان به سن و سال و جایگاه و شخصیت آنان باشد.
اگر در کوچه و خیابان، گفتگوی با غریبه‌ها آدابی دارد؛ در مجازی هم دارد. شایسته است که در شروع کلام با غریبه‌ها، ابتدا خودمان را معرفی کنیم و شایسته نیست وقتی کسی تمایل به گفتگو و همراهی با ما ندارد، با کلام خود برای او مزاحمتی ایجاد کنیم. اگر گفتگوی یک خانم و آقای غریبه (نامحرم) در جامعه اسلامی همراه با حیا و خویشتنداری و رعایت حریم شرعی است، در گفتگوی مجازی هم این آداب جاری است.
۲- مجازی، حقیقی نیست.
هرچند ظاهراً انتقال پیام در فضای مجازی به آسانی و با سرعت اتفاق می‌افتد؛ اما نباید فراموش کرد که تمامی این ارتباطات بدون حضور جسم‌های ما اتفاق می‌افتد. در ارتباطات حضوری، بخش زیاد و البته ناپیدای انتقال پیام برعهده بدن‌های ما است و بسیاری اوقات «زبان بدن» مهم‌تر از «زبان کلمات» عمل می‌کند. ما با نوع ایستادن، نگاه کردن به صورت مخاطب، لبخند زدن، سر تکان دادن و ابراز احساسات کردن، احترام و ادب خود را به دیگران ابراز می‌کنیم. اما وقتی پیامکی می‌نویسیم، یا مشغول گفتگو در یک پیام‌ر‌سان مجازی می‌شویم، فقط تیزی کلمات است که به سمت مخاطب نشانه می‌رویم. دیگر خبری از لحن و فراز و فرود صدا نیست.
چه باید کرد؟ یک راه‌حل، بکارگیری درست و دقیق «شکلک‌ها» (Imoji) در مکالمات است که به انتقال احساسات واقعی ما کمک می‌کند. شکلک‌ها هر چند کوچک و بی‌حرکت هستند، اما اگر حرفهای استفاده شوند می‌توانند از خشکی کلمات بکاهند و جلوی سوءتفاهم‌های احتمالی را بگیرند.
همچنین در صورت امکان و به شکل متعادل از ارسال پیام‌های صوتی بهره ببریم. پیام‌های صوتی اگر به اندازه و درست ارسال شوند می‌توانند بخشی از حس و محبت و احترام شما را به مخاطب منتقل کنند. پیام‌های صوتی را در محیطی آرام ضبط کنید و برای گفتن پیام، لحن و سرعت مناسبی را در نظر بگیرید.
۳- زبان، پیام است.
همان‌طور که گفتیم اکتفا کردن به استفاده از کلمات در ارتباطات مجازی نمی‌تواند موجب برقراری ارتباط کامل و احترام‌آمیز بشود؛ اما این به آن معنا نیست که خود کلمات و استفاده از آنان دارای مراتب آداب و اخلاق نیستند.
برای آن‌که در گفتگوهای مجازی همچنان ادب و احترام به مخاطب را حفظ کنیم، گاهی لازم است از کلمات و جملات بیشتری کمک بگیریم و از ارسال تک کلمه یا جملات ناقص خودداری کنیم. خطاب قرار دادن مخاطب با عبارت‌های محترمانه و دوستانه در ابتدای نوشته، استفاده از عبارت‌های احترام‌آمیز در لابلای جملات و انتخاب کلمات مؤدبانه حداقل تلاش ما برای برقراری ارتباط مجازی در چهارچوب‌های اخلاقی است.
صحیح نویسی کلمات و پرهیز از غلط‌های املایی نوعی احترام به مخاطب محسوب می‌شود. تلاش برای ویراسته‌نویسی و پیراسته‌نویسی و استفاده از علائم نگارشی مناسب، میزان اهمیت ما به طرف مقابل را نشان می‌دهد. هر چند نمی‌توان یکسره حکم به ممنوعیت شکسته‌نویسی در محاورات مجازی داد، اما رعایت قواعد شکسته‌نویسی برای برقراری ارتباط بهتر ضروری است. مثلاً صورت صحیح «بگذار» در شکسته‌نویسی «بذار» است و نه «بزار» یا «چیو میخای سین کنی» به شکل درست شکسته می‌شود: «چی رو می‌خوای ببینی؟»
توصیه‌ی دیگر، «یکجانویسی» همه پیام بجای ارسال خط به خط آن برای مخاطب است. خواندن یک متن پنج خطی که یک‌جا ارسال شده و در نوشتن آن تمام نکته‌های بالا رعایت شده، حس احترام‌آمیز بیشتری به مخاطب می‌دهد تا اینکه همان پیام جمله به جمله ارسال شود. در ارسال خط به خط گویی نویسنده حوصله نداشته تا حرفهای خودش را یک‌جا بنویسد و ویرایش کند و بعد ارسال کند. به همین سادگی حس بی‌حوصلگی نویسنده به مخاطب منتقل می‌شود و در تصویرسازی ذهنی او اثر می‌گذارد.
۴- زمان، مهم است.
امکان برقراری ارتباط دائمی از طریق فضای مجازی و تلفن‌های همراه به عنوان یک مزیت توسعه این فناوری‌ها ذکر می‌شود. بدون توجه به این موضوع که «ارتباط همیشگی» نباید منجر به «مزاحمت همیشگی» شود! اگر ما می‌توانیم بدون توجه به «شنبه و جمعه» و «صبح و شب» با دیگران ارتباط داشته باشیم، به این معنی نیست که باید تفاوت روزها و ساعت‌ها را نادیده بگیریم. ممکن است که ارسال پیام در ساعت ۱۱ شب برای کسی که در خیابان است نابجا نباشد، اما دریافت و پاسخ دادن به این پیام برای کسی که همان‌زمان در منزل آماده خواب می‌شود کاملاً نابجا است؛ لذا امروز به عنوان یک رفتار اخلاقی، «ارسال پیام» قبل از «تماس گرفتن» در ساعت‌های غیرمتعارف تقریباً متداول شده است.
انتظار ما از زمان دریافت پاسخ هم باید منطقی باشد. همان‌طور که اخلاقی است در اولین فرصت بعد از دریافت پیام، پاسخ مناسب آن را ارسال کنیم؛ باید بدانیم که ممکن است «اولین فرصت مناسب» در همان لحظه دریافت پیام نباشد! در مواقعی که برای ارسال پاسخ مناسب نیاز به تأمل و بررسی بیشتری داریم، اخلاقی‌تر است که یک پاسخ کوتاه در لحظه ارسال کنیم مثل «پیام شما را مشاهده کردم. به زودی پاسخ خواهم داد.» و بعد از آن در زمان مناسب پاسخ اصلی را بفرستیم.
