پیش از این گفتیم آداب فردی، ارتباطی و اجتماعی در کاربری رسانه‌ها را به اختصار «فن‌آداب» می‌نامیم و ضروری است که همه ما در حوزه‌های مرتبط با شأن و جایگاه خود، این آداب را بشناسیم و در رعایت آن بکوشیم.
در این نوبت برخی نکته‌های اخلاقی در نوع مواجهه و بازنشر جعلیات و شایعات در رسانه‌های مجازی را مرور می‌کنیم.

«شایعه» خبر یا اطلاعات ناصحیح و گمراه‌کننده‌ای است که معمولاً از فردی به فرد دیگر به‌طور شفاهی و بدون هیچ‌گونه اطمینان و دلیل و مدرک کافی انتقال می‌یابد. «شایعه» به عنوان یک پدیده بسیار قدیمی در جوامع انسانی، زمانی شکل می‌گیرد که دسترسی به اطلاعات درست برای افراد ممکن نباشد. افراد کنجکاو، زودباور یا عجول به راحتی به تولید و نشر شایعات دامن می‌زنند. هر چقدر که موضوع شایعه در زندگی مردم اهمیت بیشتری داشته باشد، انتشار آن جدی‌تر بوده و تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت.
در عصر رسانه‌ها، که انتشار اخبار در فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی، اهمیت بیشتری نسبت به انتقال شفاهی آن پیدا کرده، شایعات لباس جدیدی پوشیده و در قالب «اخبار جعلی» (Fake News) خودنمایی می‌کنند. هر چند در سواد رسانه‌ای به موضوع «شایعات و اخبار جعلی» پرداخته می‌شود و تقویت تفکر انتقادی نسبت به پیام‌های رسانه‌ای به عنوان راه‌حلی برای در امان ماندن از آسیب اینگونه اخبار شمرده می‌شود؛ اما با نگاه اخلاقی نیز می‌توان رهیافت‌های مهمی درباره تولید و انتشار شایعات به دست آورد.

ممانعت اخلاقی از شایعه‌سازی
در ریشه‌یابی روانی شایعه‌سازان، به برخی خصلت‌های اخلاقی مذموم برخورد می‌کنیم که با توجه به آن‌ها می‌توان از لغزشگاه شایعه‌سازی در امان بود:
۱- شرارت و بدطینتی (نقصان خیرخواهی)
انسان شرور و تبهکار برای رسیدن به مقاصد دنیوی، با وارونه جلوه‌دادن حقایق به دنبال منافع خویشتن است.
۲- انتقام‌جویی (نقصان محبت)
کسی که گرفتار خشم و انتقام‌جویی نسبت به دیگران است، به نشر اکاذیب درباره افراد و جریانات می‌پردازد.
۳- احساس حقارت یا حسادت نسبت به دیگران (نقصان عزت نفس)
کسی که درون خود درباره خوبی‌های دیگران احساس حقارت کند و به آنان حسد بورزد، به وادی ساخت و پرداخت شایعات درباره آنان می‌غلطد.
۴- تسری عیب‌های شخصی به دیگران (نقصان انصاف و وجدان)
چنان که امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «کسانى که خود عیب دارند، علاقه‌مند به شایع کردن عیب‌هاى مردم هستند تا جاىِ عذر و بهانه براى عیب‌هاى خودشان باز شود.» (ذَوُو العُیوبِ یُحِبُّونَ إشاعَةَ مَعایبِ الناسِ؛ لِیَتَّسِعَ لَهُمُ العُذرُ فی مَعایبِهِم- غرر الحکم : 5198)
کسى که خود معیوب است دوست دارد تا عیوب او شایع شده و افرادى همانند او درجامعه وجود داشته باشند. لذا به شایعه‌بافی درباره دیگران می‌نشیند.
۵- گزافه‌گویی و پرگویی (نقصان اعتماد به نفس)
کسى که گرفتار گزافه‏گوئى باشد، زبان او از اختیار عقل و ایمان خارج شده و بر مبناى‏هواهاى نفسانى سخن مى‏گوید. لذا به تدریج عادت به غیبت و تهمت می‌یابد و به شایعه‏سازى مى‏پردازد.
در کنار این پنج «نقص اخلاقی شخصی» که موجب گرایش به شایعه سازی می‌شود، برخی مختصات و ویژگی‌های فضای مجازی و بسترهای انتشار محتوا، زمینه دامن زدن به شایعات را فراهم می‌کند:
۱- گمنامی کاربران
امکان تولید و بازنشر محتوا در رسانه‌های اجتماعی با هویت‌های مجازی مبهم و نامعتبر، از جمله دلایل انتشار وسیع شایعات در این فضا است. وقتی هر کسی بدون آن که هویت واقعی خویش را پاسخگوی گفتارهای مجازی بداند، امکان حضور و فعالیت در رسانه‌های اجتماعی را دارد، طبیعتاً فضا برای شایعه‌پردازی امن می‌شود.
۲- مدیریت پیشخوان سکوها
دیدپذیر کردن محتوای زرد و شایعات، یکی از نواقص سازوکارهای سکوهای مجازی است. از آن جایی که محتواهای سست و شگفت‌انگیز، بیشتر از محتواهای علمی و دقیق مورد توجه عموم مخاطبان قرار می‌گیرد، معمولاً چیدمان پیشخوان رسانه‌های اجتماعی به نفع این‌گونه محتوا صورت می‌گیرد و مخاطب ناخودگاه با چنین محتوایی بیشتر مواجه می‌شود.
۳- عطش دیده شدن
وقتی سکوهای مجازی با سازوکارهای فنی، شایعات را دیدپذیرتر از محتوای صحیح و دقیق کردند، کاربرانی که مشتاق دیده‌شدن و ارتقای جایگاه در نردبان توجه مخاطبان هستند؛ خود به خود اقدام به تولید و دامن زدن به محتوای زرد و شایعات می‌کنند. این یک چرخه مخرب و توقف ناپذیر است.

مقاومت اخلاقی در مقابل شایعات
هر چند بخشی از مسئولیت تولید و بازنشر محتوای جعلی و شایعات در سکوهای مجازی با صاحبان این بسترها است و دولت‌ها برای حفظ آرامش روانی جامعه و پیشگیری از تنش‌های اجتماعی باید نظارت و مراقبت لازم در این زمینه داشته باشند، اما در جایگاه یک شنونده‌ یا خواننده اخبار راست و دروغ مجازی، بغیر از تقویت تفکر انتقادی، چه رفتار اخلاقی و خردمندانه‌ای باید در پیش بگیریم؟ اینجا مرور چند توصیه اخلاقی بجاست:
۱- توجه دائمی به حضور خداوند
مطابق باورهای اسلامی، همه پندارها، گفتارها و رفتارهای انسان نزد خداوند ثبت و محاسبه می‌شود. چنانکه در قرآن کریم تأکید شده از چیزی که به آن علم نداری [بلکه برگرفته از شنیده‌ها، ساده‌نگری‌ها، خیالات و اوهام است] پیروی مکن؛ زیرا گوش و چشم و دل [که ابزار علم و شناخت واقعی‌اند] موردِ بازخواست‌اند. (وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا – اسرا:۳۶) پس باید با وسواس بیشتری به محتواها و اخبار مجازی دقت کنیم تا باورهایمان را بر اساس اطلاعات صحیح بنا کنیم و در دام جعلیات و شایعات نیفتیم.
۲- توجه به پیامدهای عمل
تمامی پیامدهای یک عمل برای فرد مسئولیت آور است. اگر بپذیریم که هر سخنی اثر خود را دارد، آنگاه درباره سخن‌پراکنی دقت بیشتری خواهیم داشت؛ زیرا ممکن است برخی از حرف‌های به ظاهر ساده در سرنوشت فرد یا افراد زیادی تاثیر داشته باشد. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله فرمودند: «هر کس زشتکارى و گناهى را فاش کند، مانند کسى است که آن را انجام داده است.» (مَن أذاعَ فاحِشَةً کانَ کمُبتَدِئها - الکافی: 2/356/2) لذا سفارش اخلاقی آن است که به نتایج رفتارها و گفتارهای خود بیاندیشیم تا از هر گونه زیان‌رسانی به خود و دیگران و آسیب رساندن به امنیت روانی جامعه پرهیز کنیم.
۳- عادت به تأمل قبل از عمل
هر سخنی که از زبان ما خارج می‌شود، هر نوشته و بازنشر و تأیید و حتی سکوت ما به راحتی امکان جبران ندارد و مورد محاسبه دقیق الهی قرار خواهد گرفت. لذا توصیه اخلاقی آن است که به «تأمل قبل از عمل» و «تأمل قبل از سخن و نقل قول و ...» عادت کنیم. در اینباره این حکایت گلستان سعدی خواندنی است که:
طایفه‌ای از حکماء هندوستان در فضایل بزرجمهر سخن می‌گفتند، به آخر جز این عیبش ندانستند که در سخن گفتن بطیء است یعنی درنگ بسیار می‌کند و مستمع را بسی منتظر باید بودن تا تقریر سخنی کند. بزرجمهر بشنید و گفت: اندیشه کردن که چه گویم به از پشیمانی خوردن که چرا گفتم.

سخندان پرورده پیر کهن         بیندیشد آنگه بگوید سخن
مزن تا توانی به گفتار دم            نکو گوی، گر دیر گویی چه غم

۴- عادت به انجام عمل مطمئن
این دستور صریح قرآنی به مؤمنان است که: «اگر فاسقى خبرى برایتان آورد، خبرش را بررسى و تحقیق کنید تا مبادا از روى ناآگاهى گروهى را آسیب و گزند رسانید و بر کردۀ خود پشیمان شوید.» (إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ – حجرات:۶)
پس افراد موظف هستند تا اطلاعات مورد نیاز را از منابع موثق تهیه نمایند تا به آنچه باور کرده‌اند یا قصد انتشارش را دارند، بتوانند اطمینان کنند. پرسش از «آگاهان پرهیزکار» و مشورت با آنان، یک رفتار اخلاقی برای رسیدن به اطمینان و آرامش است. عمل مطمئنی که ریشه در آگاهی اخلاقی داشته باشد، نزد خردمندان جهان پسندیده و توصیه شده است.