* مقدمه
آخرین معجزه‌ی سلسله‌ی انبیا علیهم‌السلام برای اثبات حقانیت دعوت الهی‌شان از جنس کتاب است. اگر بپذیریم که نزول تدریجی قرآن کریم بر قلب پیامبر اعظم صلی‌الله علیه وآله و سلم در ماه صفر سال یازدهم هجرت با رحلت آن بزرگوار به پایان رسیده‌است، تا امروز حدود هزار و چهارصد و بیست و یک سال از تدوین و گردآوری کلام خداوند به صورت یک مجلد واحد می‌گذرد. صورت کتاب قرآن کریم بر خلاف سایر کتب آسمانی موجود هیچ گونه سیر محتوایی مشخص و منظمی ندارد. یعنی مثلاً قصه‌ها، احکام و معارف الهی در این کتاب بر اساس یک فصل‌بندی مرتب و سلسه‌وار قرار ندارد و تکرار ظاهری و مضمونی ماجراها و عقاید بارها در آن اتفاق می‌افتد. این خصلت -که به نوعی از جلوه‌های اعجاز قرآن کریم به حساب می‌آید- مرور کامل و یک‌جای این کتاب الهی را پیچیده می‌کند. به نحوی که ختم یک ماهه‌ی قرآن کریم با دقت کافی در معانیِ حتی ظاهریِ لغات و به خاطر سپردن مضامین اصلی سوره‌ها و آیات، کاری سخت و دشوار است.

* چینش آیات و سوره‌های قرآن را چه کسی انجام داده است؟
درباره‌ی چینش آیات قرآن در سوره‌ها و شکل‌گیری سوره‌ها تقریباً اختلاف نظری وجود ندارد و همه‌ی علما شخص پیامبر را ناظر و آمر به جایگذاری آیات نازل شده، یکی پس از دیگری، در میان سایر آیات یا در آغاز سوره‌ای جدید می‌شناسند.
اما در مورد چیدمان یکصد و چهارده سوره‌ی قرآن در یک مجلد دو نظر متفاوت وجود دارد:

الف) چینش توقیفی سوره‌ها:
عده ای از محققین و بزرگان مانند سیدمرتضی علم الهدی، و از جمله معاصرین آیت الله خوئی بر آن هستند که قرآن کریم به همین ترتیب که الان موجود است، در زمان حیات پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم و به دستور و عنایت خود ایشان شکل گرفته و مرتب شده است. به نظر این گروه بسیار بعید به نظر می رسد که کتابی را که می خواهد تا روز قیامت برای همه‌ی انسان ها روشن کننده و تعلیم دهنده راه سعادت و خوشبختی باشد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم رها کرده باشد تا پس از ایشان توسط دیگران نظم و ترتیب داده شود.

ب) چینش اجتهادی سوره‌ها:
بیشتر محققین بر این نظر هستند که قرآن کریم بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم جمع آوری و به صورتی که اکنون موجود است مرتب شده. چون تا زمانی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم در حال حیات بوده اند هر لحظه احتمال نزول سوره ها و آیه ها، داده می شد. به نظر علامه طباطبایی نیز امر جمع آوری قرآن پیش از آن‌که یک مسأله‌ی کلامی و اعتقادی باشد، امری تاریخی است که با بررسی روایت‌ها می‌توان به آن دست یافت. بیش تر محققین و تاریخ نویسان برآنند که جمع و ترتیب سوره ها پس از وفات پیامبر صلى الله علیه و آله براى نخستین بار به دست امیرمؤمنان علی علیه السلام، سپس زید بن ثابت و دیگر صحابه بزرگوار انجام گرفت.

شاید نگاه سه مرحله‌ای به جمع قرآن نگاهی جامع و دقیق باشد:
مرحله اول: نظم و چینش آیه‌ها در کنار یکدیگر که شکل‌گیرى سوره‌ها را در پى داشت. این کار در زمان پیامبر صورت گرفت.
مرحله دوم: جمع کردن مصحف هاى پراکنده در یک جا و تهیه جلد براى آن‌ها که در زمان خلیفه‌ی اول انجام شد.
مرحله سوم: جمع‌آورى تمام قرآن‌هاى نویسندگان وحى براى نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن که در زمان خلیفه‌ی سوم صورت گرفت.
* چینش آیات و سوره‌های قرآن بر چه اساسی است؟
در قرن های گذشته قرآن کریم همواره به این ترتیب کتابت و استنساخ شده است:

1- فاتحه الکتاب: سوره حمد که به عنوان فاتحه الکتاب و اُمّ الکتاب معروف است.
2- السَّبْع الطِّوال: هفت سوره طولانی (البقره، آل عمران، النّساء، المائدة، الانعام، الأعراف، یونس)
3- المئین: سوره هایی که حدود صد آیه دارند که 12 سوره هستند (الأنفال، برائت، النَّحل، هود، یوسف، الکهف، الإسراء، الأنبیاء، طه، المؤمنون، الشّعراء، الصّافات)
4- المثانی: سوره‌هایی که تعداد آنها به صد آیه نمی رسد ولی نسبت به سوره های دیگر قرآن (به خصوص سوره هایی طوال و المئین)، بسیار تلاوت می شوند، که تعداد آنها نزدیک 20 سوره است.
5- اَلْحَوامیم: سوره هایی که با لفظ حم شروع می شوند و تعداد آنها 7 سوره است.
6- الممتحنات: که تعدا آنها قریب به 20 سوره است.
7- المفَصّلات: که از سوره الرحمن شروع می شود تا آخر قرآن، یعنی سوره هایی که آیه های آنها کوتاه است و خود سوره و تعداد آیات آن کم است و بسم الله الرحمن الرحیم زود به زود تکرار می شود.

احتمال می‌رود اصحابی که ترتیب سوره ها با اجتهاد و سلیقه آنان تعیین شده‌است به این کلام حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلّم توجه داشته‌اند که فرمودند: «به جای تورات «سبع طوال» و به جای انجیل «مثانی» و به جای زبور «مئین» را به من داده اند و سوره های مفصلات هم علاوه قرآن است بر سایر کتب آسمانی»
* آیا هیچ چینش جایگزینی وجود ندارد؟
على علیه‌السلام نخستین کسى بود که پس از وفات پیامبر صلى الله علیه و آله به جمع قرآن مشغول گردید. بر حسب روایات، آن حضرت مدت شش ماه در منزل نشست و این کار را به انجام رساند. ابن ندیم گوید: «اولین مصحفى که گرد آورى شد مصحف على بود و این مصحف نزد آل جعفر بود» محمد بن سیرین از عکرمه نقل مى کند: «در ابتداى خلافت ابوبکر، على در خانه نشست و قرآن را جمع آورى کرد. از عکرمه پرسیدم: آیا ترتیب و نظم آن مانند دیگر مصاحف بود؟ آیا رعایت ترتیب نزول درآن شده بود؟ گفت: اگر جن و انس گرد آیند و بخواهند مانند على قرآن را گرد آورند، نخواهند توانست»
مورخان بیان می‌کنند شیوه چینش سوره‌ها در مصحف امیرالمؤمنین خلاف قرآن امروزی بوده و به ترتیب نزول سوره ها بوده است.
* آیا ما مجاز به انتشار قرآن کریم با چینشی تازه هستیم؟
علامه طباطبائى در این باره مى فرماید: «حضرت على (ع) با این که خودش پیش از دیگران قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع‌آورى کرده و به جماعت نشان داده و مورد پذیرش واقع نشده بود و در هیچ یک از جمع اول و دوم او را شرکت نداده بودند، با این حال هیچ گونه مخالفتى و مقاومتى از خود نشان نداد و مصحف دایر را پذیرفت و تا زنده بود حتى در زمان خلافت خود از مخالفت دم نزد. همچنین ائمه و اهل بیت علیهم‌السلام که جانشینان و فرزندان آن حضرتند، هرگز در اعتبار قرآن مجید، حتى به خواص خود، حرفى نزده‌اند. بلکه پیوسته در بیانات خود استناد به آن جسته و شیعیان خود را امر کرده‌اند که از قرائات مردم پیروى کنند.»
بدیهی است کتاب قرآن به عنوان مبنایِ واحدِ عقاید مسلمانان جهان چنان اهمیت بالایی دارد که هر گونه دخل و تصرف و تغییر در شیوه‌ی انتشار یا تبلیغ آن پیامدهای سنگینی در جامعه اسلامی ایجاد می‌کند.
 اما با فرض پذیرش ترتیب فعلی انتشار سوره‌ها، آیا ختم قرآن کریم نیز می‌بایست الزاماً به همین ترتیب باشد؟ بدون شک پاسخ منفی‌ست.
* چه آسیبی بر ختم قرآن کریم به ترتیب فعلی وارد است؟
کوچکترین واحد موضوعی قرآن کریم «آیه» و بزرگ‌ترین واحد موضوعی آن «سوره» نام دارد. هر تقسیم بندی دیگری بجز آیه و سوره در متن قرآن کریم اصالتاً فاقد اعتبار است. ایجاد بدعتی به نام نماز تراویح و الزام خواندن پیوسته‌ی قرآن کریم در سی شب به ناچار مسلمانان را به تقسیم‌بندی سی جزئی صفحات قرآن و در مرتبه‌ی بعدی به تقسیم بندی چهار حزبی هر جزء رساند.
این ابتکار نامبارک از یک سو اصالت سوره‌ها را کم‌رنگ کرده و از سوی دیگر واحد شمارش جدیدی برای آیات الهی جعل نموده. قطعه قطعه کردن کتاب قرآن با ساطور و عدم توجه به محتوای آیات و سوره‌ها در سیر ختم قرآن، مانعی جدی در نزدیک شدن قاری به معانی قرآن است. قاری قرآن در سیستم جزئی به جای این که به آغاز و انجام یک سوره بیاندیشد و فراز و فرود آیات و سیر روایت مطالب در آن سوره را تعقیب کند و از وحدت سیاق لفظی و معنوی در هر سوره استفاده کند و لذت ببرد، بیهوده صفحه می‌شمارد و به دنبال علامت پایان جزء می‌گردد. پایان یک سوره و آغاز سوره‌ی بعدی هم در میانه‌ی جزءخوانی اتفاق می‌افتد و فرصت جمع‌بندی معانی سوره را از قاری سلب می‌کند. غالباً ارتباط معنایی خاصی هم میان سوره‌های متوالی به شیوه‌ی مرسوم وجود ندارد و ختم قرآن کریم نظم ذهنی خاصی در مورد مفاهیم قرآنی به قاری نمی‌دهد.
همچنین شروع دوره‌ی ختم قرآن با سوره‌ها و آیه‌های طولانی مدنی ناخودآگاه احساس نشاط معنوی را در ابتدای (مخصوصاً در شروع ماه مبارک) از قاری می‌گیرد.
* چه پیشنهادی برای افزایش بهره‌وری ختم قرآن کریم وجود دارد؟
همین چند روایت ناقص و مبهمی که درباره‌ی مصحف امیرالمؤمنین علیه‌السلام به دست ما رسیده کافی‌ست تا به مرور قرآن کریم به ترتیب نزول بیاندیشیم و درباره‌ی مزایای این شیوه‌ی ختم قرآن تحقیق کنیم. هر چند که انجام این کار قدری نامعمول به نظر می‌رسد، اما امتحان آن کاملاً بی‌ضرر است. برای طراحی این شیوه انجام مراحل زیر ضروری است:
الف) یافتن ترتیب نزول سوره‌ها:
روایات متعددی در مورد ترتیب نزول سوره های قرآن کریم وجود دارد. اما به باور مرحوم آیت‏ الله معرفت، ترتیب سوره‌‏ها در روایات ترتیب نزول بر اساس صدر سوره‏‌ها است. بر این اساس رتبه هر سوره لزوماً به این معنا نیست که همه آیات آن در همان مرتبه نازل شده باشد. چه بسا چند سوره‌‏ای که آیه اولش نازل شده باشد و بعد سوره دیگری نازل و پس از آن سوره قبلی تکمیل شده باشد. با این حال تقریباً فهرست مورد توافقی در بین علمای شیعه وجود دارد که با صرف نظر از چند سوره‌ی مورد اختلاف، قابل توجه و اعتناست. این فهرست از این قرار است:
ب) اصالت‌بخشی به سوره بجای جزء:
در طراحی سیر مطالعاتی جدید قرآن کریم باید تلاش کرد تا بخش‌بندی مقرری‌های مطالعه –که از‌ آن به عنوان «سهم» نام می‌بریم- به ساختار و پیوستگی سوره‌ها آسیبی وارد نکند و هر سوره حتی‌المقدور در یک «سهم» قرار گیرد.
ج) تعیین حجم هر سوره:
با توجه به یکسان نبود طول آیه‌های قرآن کریم، شمارش تعداد آیه‌های یک سوره ملاک مناسبی برای تعیین حجم آن نیست. همین‌طور تعداد صفحاتی که یک سوره به خود اختصاص داده هم نمی‌تواند ملاک مناسبی باشد. چون در قرآن 604 صفحه‌ای مرسوم (بر مبنای صفحه‌آرایی عثمان طه با خطاطی‌های گوناگون) کاتب بعضاً با الزام به اتمام آیه یا سوره در انتهای صفحه خط خود را فشرده یا کشیده می‌کند. دقیق‌ترین معیار تعیین حجم سوره ها کلمه‌شماری‌ست که البته کاری دشوار است.
با این وجود در این طرح با صرف نظر از خطای خطاط، تعداد صفحات ملاک تعیین حجم سوره‌ها در نظر گرفته‌ شده است.
د) تعیین مدت ختم قرآن کریم و حجم سهم هر روز:
استحباب ختم قرآن کریم در ماه مبارک رمضان ایجاب می‌کند که تعداد سهم‌های قرآن کریم به گونه‌ای تعیین شود تا قاری قرآن موفق به یک دوره‌ی ختم کامل گردد.
بنا بر تجربه علی‌رغم 30 روزه بودن برخی از ماه‌های مبارک، عملاً بیش از 29 روز یا 29 شب برای تلاوت قرآن قابل پیش‌بینی نمی‌باشد. لذا در این طرح با تقسیم حجم 604 صفحه‌ای قرآن کریم به 29 سهم، میانگین حدود 21 صفحه در سهم به‌دست می‌آید. لذا در تعیین تعداد سوره‌ها باید سعی کرد تا عددی نزدیک به میانگین برای هر سهم در نظر گرفته شود. هر چند با اصالت دادن به سوره بجای جزء عملاً رعایت دقیق 21 صفحه در سهم ممکن نیست.

باید توجه داشت که در عالم واقع، ایام اشتغال و فراغت قاری در طول ماه مبارک متفاوت است و روزها با هم یکسان نیستند. پس لزوماً هم‌حجم بودن سهم هر روز نمی‌تواند اصالت داشته باشد. آن چه در این طرح مهم است ترتیب قرائت سوره‌هاست. لذا قاری با فرصتی که در اختیار دارد می‌تواند آیه‌ها و یا ترجیحاً سوره‌ای کامل از سهم هر روز را به روز بعد موکول کند و یا از سهم روز آینده بکاهد و به امروز بیافزاید.

با توجه به تمامی ملاحظات بالا طرح پیشنهادی ختم قرآن کریم در بیست و نه روز ماه مبارک رمضان به شرح زیر تدوین شده است.
تذکر: سوره‌ی مبارکه‌ی بقره و سوره‌ی مبارکه‌ی نساء تنها سوره‌هایی هستند که بر اساس این طرحِ پیشنهادی به خاطر حجم زیاد، تلاوت آن‌ها در یک روز انجام نمی‌شود. نحوه‌ی تقسیم کردن این دو سوره به سهم‌های مجزا با رعایت همان میانگین 21 صفحه در روز انجام شده است. پی‌نوشت:
بنده در ایام حج یک بار توفیق مرور قرآن کریم بر اساس جدول بالا را پیدا کردم و واقعاً دریافت برخی معانی در حین این سیر مطالعاتی برایم شگفت‌آنگیز بود. مطالبی که هرگز در مرور سنتی قرآن بدون رعایت ترتیب نزول و اصالت سوره‌ها دریافت نمی‌شود. پیشنهاد می‌کنم حتما از قرآن کریم با ترجمه‌ی فارسی استفاده کنید تا گاهی لابلای تلاوت نگاهی به معانی آیات بیاندازید.
شما با توجه به فرصت های طول روز می توانید در چند نوبت سهم هر روز را بخوانید و تا حد امکان در هر دفعه ی تلاوت، یک سوره را کامل بخوانید.
از همه‌ی برادران و خواهران گرامی التماس دعای خیر دارم.

---

تکمیلی:
۱- در تدوین این تحقیق از منابع متعددی از جمله پایگاه اینترنتی مرحوم آیت‌الله معرفت استفاده شده که جا داشت لابلای متن به آن اشاره شود.
۲- بدیهی‌ست صدور جواز شرعی انجام چنین سیری به عهده‌ی بنده نمی‌باشد. هرچند نتیجه‌ی تحقیقات من نشان می‌دهد که این مورد اگر مستحب نباشد، از جمله‌ی مباحات است و اصولاً خواندن سوره‌های قرآن کریم نیاز به کسب اجازه ندارد.
۳- دوستان عزیزی که تصمیم به اجرا کردن این سیر مطالعاتی گرفته‌اند نیاز به چاپ فهرست قرآن کریم بر اساس سهم‌بندی فوق دارند. لذا فایل اکسل آماده‌ی چاپ را ضمیمه می‌کنم تا در صورت نیاز استفاده شود.
این فایل همچنین شامل جدول کامل محاسبات حجم سوره‌های قرآن هم هست که علاقمندان می‌توانند سیر دلخواه خود را بر اساس اطلاعات پایه‌ی آن طراحی کنند.
۴- این آغاز ماجراست. منتظر نظرات ارزشمند همه‌ی دوستان در مورد این طرح هستم.