1.
روز جنگ خندق، عمروبن عبدود را که بر زمین زد، بلافاصله که بر سینه‌اش نشست، سرش را نبُرید. برخاست. اندکی دور میدان قدم زد و سپس کارش را ساخت.
نتیجه‌ی کشیدن ذوالفقار بر گردن آن نامرد، در هر دو حالت یکی بود: هلاکت دشمن دین.
اولی در فرآیندی غلط و دومی در فرآیندی صحیح.
2.
بعدِ سقیفه، مترادف با فاجعه‌ی در و دیوار که ریسمان به گردن در کوچه‌ها...
می‌توانست به یک حمله‌ی حیدری، صف اعدا را از هم بدرد. اما شرایط مهیا نبود. پیش زمینه‌ها و معرفت و آگاهی و شعور مردم، به او قد نمی‌داد.
نتیجه در ظاهر فدای فرآیند شد.
3.
در شورای شش نفره، تبعیّت از قرآن و رسول و خلفا، شرطِ خلافت شد. به یک سر تکان دادنِ تقیّه‌ای، می‌شد اسلام را از شر بنی‌امیه رها کرد.
نتیجه‌ای مطلوب و شیرین، فدای طی شدنِ فرآیندِ صحیح شد.
4.
می‌شد شام را به فرزند ابوسفیان بخشید و امپراطوری عظیم اسلامی را بیست سال رهبری کرد. عِلم و فن و حکمت را پایه گذاشت و عدالت را در باقی بلاد اسلامی گسترش داد. اما معاویه به حق نبود. از فرآیند غلطی به امارت شام رسیده بود. پس باید این معادله به هم می‌خورد.
تصحیح یک فرآیند غلط، به هدر رفتن نتیجه‌ای آرمانی انجامید.
5.
در صفین، ابتدا لشکر شام بر آب غالب آمد و آن را بر روی کوفیان بست. پس تشنگی امان لشکریان کوفه را برید و حمله بردند و آب باز پس گرفتند. پس قصد بستن آن بر شامیان کردند. دستور آمد که آن ها چنینند و ما چنان نیستیم. هر چند که این کار موجبات پیروزی را فراهم آوَرَد.
نتیجه‌ای مطلوب و ظاهراً منطقی، به خاطر امتناع از فرآیندی غلط، به دست نیامد.
6.
امیر بود. می‌توانست بفرماید تا دیگران، نان و خوراک برای یتیمان کوفه برند. هنوز بودند چند نفری که شیعه باشند. اگر نبودند، پسرانش که بودند. اما ظاهراً سیر شدن یتیمان کوفه هدف نبود.
هر چند که ظاهراً نتیجه مهم است، اما وجدان می‌کنیم که یقیناً فرآیند مهم‌تر بوده‌است.
7.
می‌توانست در خلوت شب، وقتش را به عبادت خدا بگذراند و سکه‌ای ناچیز به پینه دوزی دهد تا کفش‌هایش را وصله کند. اما ظاهراً از انجام شخصی این کار هدف دیگری دارد.
نتیجه شاید یکی باشد، اما فرآیند رسیدن به این نتیجه متفاوت است.
8.
و نُه و دَه و یازده و بشمار تا صد و هزار و بیشتر از امیرالمؤمنین و فرزندانش، در عیان ترین حوادث و برهه‌های تاریخی که نتیجه را فدای فرآیند کرده‌اند. کربلا که کاملاً واضح است.
* قسمتی از یک نوشته‌ی قدیمی که به حال و هوای این روزهایم زیاد برازنده می‌نماید.
