* چرا یک معلم باید تغییر کند؟
«هر قانونی تغییر می کند، بجز قانون تغییر!» این جمله ی بامزه را هراکلیوس گفته است و اسم آن را گذاشته: «قانون تغییر»
معلم اصلی ترین رسانه در محیط آموزش است و همین، دلیلِ کافی برای تغییر کردن اوست. رسانه در حقیقت واسطه ی پیام از فرستنده به گیرنده است. در عصر ارتباطات، با پیشرفت سریع انتشارِ آگاهی ها، معلم باید بتواند همچنان نقش رسانه ای خود را در کلاس درس ایفا نماید. معلمِ امروز و معلم فردا برای جذاب بودن باید در پیامی که حمل می کند و شیوه ی رساندن آن تغییر ایجاد کند؛ تنها به این دلیل که گیرنده ی پیام او (دانش آموز) تغییر کرده و بعضاً حتی در طول یک سالِ تحصیلی بارها تغییر می کند.
طرح درس های کاملاً از پیش آماده شده، به تدریج کارایی خود را از دست می دهند و معلم جلسه به جلسه باید در شیوه ی کارِ خود، به فراخورِ اوضاع و احوالِ روزِ دانش آموز، تغییر ایجاد کند.
واقعاً ساده انگارانه است اگر بپذیریم مثلاً چون متنِ شاهنامه ی فردوسی و غزلیات حافظ در چندین قرن اخیر تغییری نکرده است، باید به همان شیوه ی سالیانِ دور به ارائه ی آن بپردازیم. یادمان باشد حتی اگر پیام ثابت باشد (که معمولاً نیست) مخاطب عوض شده است.
این تغییر در پشت مرز شیوه ها و روش های تدریس متوقف نمی شود و به نگرش ها و عملکردهای معلم در کلاس و مدرسه نیز سرایت می کند.
* آیا یک معلم می تواند تغییر کند؟
«اینرسی» از بدیهی ترین قوانین طبیعت است که معنای کلی آن «مقاومت در برابر تغییر» است. معلم نیز به عنوان یکی از اجزای طبیعت (!) در برابر تغییر «مقاومت درونی» دارد. معمولاً یک معلم جوان دوست می دارد همان گونه ای به دانش آموزان بیاموزاند که خود در دوران دانش آموزی آموخته است؛ و یک معلم با تجربه دوست می دارد همان گونه ای به دانش آموزان بیاموزاند که تدریجاً و در سال های اولیه ی تدریس فهمیده است که باید بیاموزاند. اکثر معلمین قدیمیِ من و شما از این دو گروه خارج نبوده اند و ما به عنوان دانش آموز، بارها حیرت و نارضایتی خود را از این عدم تغییر در سال های متوالی بیان کرده ایم. لذا شاید تغییر کردن بینش و روش یک معلم آرزویی دست نیافتنی به نظر برسد.
اما ما می دانیم که معلمین بسیاری روش و بینش کاری خود را در طول دوران خدمت بارها تغییر داده اند و بهبود بخشیده اند. این معلمین توانسته اند علاوه بر جلب رضایت مخاطبان نزدیک و اصلیِ خود، تأثیراتِ ماندگار و ارزشمندی در فضای معلمی برجای بگذارند. رمز این توانایی در چیست؟
* چه معلمی می تواند تغییر کند؟
به صورت کلی و مبهم می توان گفت که: «هر معلمی اگر در شرایط مطلوب و مساعد تغییر و رشد قرار بگیرد، می تواند تغییر کند.» یا به زبانی دیگر: ما از تغییر کردن و رشد کردن هیچ معلمی تعجب نخواهیم کرد. حضور در محیطِ مدرسه (اگر مدرسه باشد) و زندگی در میان جوانان (اگر واقعاً جوان باشند) روحیه و نشاطی را در دل معلمین زنده نگه داشته است که اغلب شگفت انگیز و باورنکردنی می نماید.
تجربه ی کار با معلمین چندین شهر و شهرستان در کلاس های آموزشی یا بازآموزی مرتبط با موضوعات تکنولوژیک آموزشی به من ثابت کرده است که هر معلمی می تواند تغییر کند.
از پیرمردِ هفتاد ساله ای که خدایگانِ ادبیات در مرکز یکی از استان ها به حساب می آید و از وقتی شرایط تغییر و رشد برایش فراهم شد، در حالی که توانایی کنترل کردن موشواره ی یک رایانه را هم ندارد، از دانش آموزانش به عنوان دستیار برای پخش فیلم، دکلمه، موسیقی و ... در کلاس استفاده می کند.
همکارِ بزرگواری که در سال های نزدیکِ به بازنشستگی، در مواجهه و برخورد با توانایی های چندرسانه ایِ رایانه، آرمان ها و آرزوهای سال های جوانی اش را باز می یابد و به سختی و با کوشش فراوان، کار با نرم افزارهای مختلف را می آموزد و محتوای درسی خود را، آن گونه که می پسندد تولید می کند، و با رایانه ی شخصی اش در کلاس های دین و زندگیِ دبیرستان ها و هنرستان های تهران حضور می یابد. او مدیران مدارسش را مجبور می کند تا امکانات پخش تصویر در کلاس را برایش فراهم کنند.
خانم معلم های زیادی را می شناسم که به زحمت و با کمک فرزندانشان، کار با اینترنت و وبلاگ نویسی را آموخته اند و شاگردانشان را در زمین های جدیدِ بازیشان همراهی می کنند.
معلمانی که به اتفاقات دور و اطرافشان اهمیت می دهند و بچه ها را در سؤالات پلی کپی ها و امتحان ها، با بریده های روزنامه ها و اخبار مواجه می کنند. در فضاهای مختلفی از مدرسه و شهر کلاسشان را تشکیل می دهند و از «ندانستن»، «به یاد نیاوردن» و «تشکر کردن» بیزار نیستند.
«تغییر در روش و نگرش آموزشی» وظیفه ی هر معلمی است که خود را «پیام بر» بداند.
* چگونه یک معلم می تواند تغییر کند؟
بعید می دانم که اصولاً کسی بخواهد تغییر کند و راهِ تغییر کردن را بلد نباشد. اما به طور کلی مطالعه، مشورت و تفکر، منابع اصلی هر گونه تغییر هستند.
باید مد نظر داشت که تغییر کردن و بهبود روش باید در تمام سطوح اتفاق بیافتد تا برای مخاطبین محسوس گردد. رفتن به سراغ اهداف متنوع و جدید در دروس رسمی، تنوع بخشیدن به مطالب ارائه شده در کلاس، استفاده کامل از همه ی فضاهای غیر کلاسی برای ارائه مطالب، ایجاد تنوع و گوناگونی در نحوه ی ارزشیابی و همین طور دست کاری کردن تصورات بچه ها از مدرسه و کلاس و درس، همه و همه می تواند در سطوح مختلف از شما معلمی فعال و پویا بسازد.
در روزگارِ ما اتصال برقرار کردن میان محتوای کتب درسی و جهان پیرامون در رشته های مختلف علمی یک نیازِ اساسی برای معلمین پویا و به روز است. همچنین به کار گرفتن وسایلِ چندرسانه ایِ رایج، خود به خود قابلیت فراوانی برای نو شدن و تغییر ایجاد می کند.
«اصل تغییر تدریجی» را فراموش نکنیم:
هیچ فرآیندی، دفعی و مطلق نیست و همه چیز در بازه های زمانی به وجود می آید. لذا شرط لازم برای رسیدن به نقطه ی مطلوب، «درمسیر بودن» و شرط کافی برای رسیدن به وضعیت مطلوب، «حرکت کردن» است.
* چگونه یک معلم را می توان تغییر داد؟
اگر شما نه به عنوان یک معلم، بلکه به عنوان یک مدیر به تغییرِ معلمین فکر می کنید، لازم است تا اهداف، سیاست ها و برنامه های مشخصی برای تغییر در همه ی معلمین مجموعه ی خود تدوین کنید.
همیشه در نظر داشته باشید که علی رغم تنوع و تکثر معلمینِ یک پایه ی درسی در مدرسه، مخاطبین این معلمین یکسان و ثابت هستند. بنابراین اگر برنامه های مختلفی را برای تغییر در روش ها و نگرش های معلمینتان در نظر می گیرید، حتماً مطمئن شوید که معلمین با برنامه ی شما همراهی لازم را به عمل می آورند. زیرا غفلت از این نکته، به هم ریختگی و آشفتگی را در ظاهر دانش آموزان و در افکار و ذهنیت هایشان به همراه دارد.
معلمین باید با مبانی و بسترهای تغییر در رفتار و پندارهایشان آشنا شوند. در گروه های آموزشی با یکدیگر در این مورد بحث و گفتگو کنند و از آزمایش کردن طرح های جدیدشان نهراسند. لذا به آن ها فرصت بدهید تا ایده هایشان را اجرا کنند و دائماً با به رخ کشیدن راهکارها و نتایج قدیمی آنان را دلسرد نکنید.
بسیاری از معلمین پویا و خلاق بیش تر از آن که نیاز به حمایت داشته باشند، محتاجِ آزادی عمل و امکان انتخاب در برنامه ها و روش هایشان هستند.
* این مقاله برای انتشار در ماهنامه ی آموزشی گام نوشته شده است.
