پیش از این گفتیم آداب فردی، ارتباطی و اجتماعی در کاربری رسانه‌ها را به اختصار «فن‌آداب» می‌نامیم و ضروری است که همه ما در حوزه‌های مرتبط با شأن و جایگاه خود، این آداب را بشناسیم و در رعایت آن بکوشیم.
در این نوبت برخی نکته‌های اخلاقی ضروری برای برقراری دوستی در ارتباطات مجازی را مرور می‌کنیم. طبیعتاً ارتباطات کاری و رسمی مجازی، موضوع این نوشته نیست و تمرکز ما بر روی روابط مبتنی بر احساسات و عواطف انسانی است.

فناوری اطلاعات و ارتباطات تسهیل‌کننده دسترسی افراد به اطلاعات و برقراری ارتباطات با دیگران است. از زمان اختراع تلگراف و تلفن در قرن نوزدهم تا اختراع اینترنت در قرن بیستم و رسانه‌های اجتماعی در قرن بیست و یکم، تلاش مهندسان و فناوران بر توسعه کمّی و کیفی «ارتباطات از راه دور» متمرکز بوده است؛ چون نیاز بنیادین انسان‌ها به زندگی اجتماعی، علاقه آن‌ها به استفاده از این فناوری‌ها را برای ایجاد و حفظ ارتباط با دیگران تشدید می‌کرده‌است. بی‌دلیل نیست که برای هر جوان و نوجوانی امکان آشنایی و ارتباط با دیگران از اولین جذابیت‌های فضای مجازی است؛ چه ارتباط با دوستان و آشنایان حقیقی و چه برقراری ارتباط با افرادی که هرگز با آنها رودررو ملاقات نکرده‌اند.
اما مشکل از آن جایی شروع می‌شود که ماهیت ارتباطات مجازی با تعاملات اجتماعی ما در زندگی واقعی متفاوت است. معمولاً در یک ارتباط حقیقی رو در رو، دو غریبه قبل از آغاز کلام، یکدیگر را ارزیابی ظاهری می‌کنند: شکل و قیافه، لباس و پوشش، حالت و هیجانات و ... را به سادگی می‌بینند و بعد تصمیم به برقراری ارتباط می‌گیرند. اما در ارتباطات مجازی امکان چنین مقدماتی وجود ندارد. به بیان دیگر، برای شروع یک ارتباط حضوری باید از حصار و دروازه‌ی «ظاهر» عبور کنیم؛ اما در ارتباط مجازی چنین مرحله‌ای وجود ندارد. اینجاست که همزمان یک فرصت و یک تهدید مهم پدید می‌آید.

ترش و شیرینِ دوستی مجازی
اگر کسی بخاطر شرایط جسمی و ظاهری همواره پشت دروازه‌های ارتباط حضوری در انزوا و تنهایی می‌مانده، در ارتباطات مجازی راه برای او هموار است. دیگران بجای ظاهر، کلام او را قضاوت می‌کنند و به او نزدیک می‌شوند. افراد خجالتی، درون‌گراها، اقلیت‌های قومی و نژادی و همه چاق‌ها و زشت‌ها و نچسب‌ها (!) که همواره در ارتباطات متعارف حضوری، «درجه دو» محسوب می‌شوند؛ در دنیای «بی‌جسمی» مجازی می‌توانند دوستانی خوب و همراهانی عاطفی بیابند. گویی فضای مجازی امکان دوست‌یابی مبتنی بر موازین اخلاقی را هموارتر کرده است. «دقت در باطن» و «گذر از ظاهر» در دوستی از آموزه‌های متداول مکاتب اخلاقی است. چنانکه سعدی می‌گوید: «نه هر که به صورت نکوست، سیرت زیبا در اوست، کار اندرون دارد نه پوست» دوستی مجازی نه مبتنی بر قضاوت ظاهری، بلکه می‌تواند بر اساس شناخت از افکار و اندیشه‌های دیگران شکل بگیرد و این یک فرصت بزرگ است تا هم‌صحبتی دوستانی را به دست بیاوریم که در شرایط عادی هرگز هم‌نشین آنها نمی‌شدیم.
اما آیا واقعاً همیشه جسم و ظاهر در ارتباط و دوستی، زائد و مزاحم است؟ آیا ما با بررسی ظاهر افراد برای خودمان نسبت به آن‌ها حریم و فاصله تعیین نمی‌کنیم؟ آیا این حریم ظاهری، حفظ کننده ما از خطرات و آسیب‌ها نیست؟ آیا این فقط باطن دیگران است که بر ما اثر می‌گذارد؟ می‌بینیم که بی‌توجهی به نقش جسم در شناخت دوستان و تنظیم رابطه با آنان نوعی سهل‌انگاری است که در اثر توسعه ارتباطات مجازی بسیار فراگیر هم شده است. مخصوصاً نوجوانان که در اوج هیجانات عاطفی، امکان کمتری برای تأمل و تدبر در لایه‌های مختلف شخصیت دیگران دارند، به سادگی در دام دوستی‌های مجازی می‌افتند و بیشتر آسیب می‌بینند. مضافاً اینکه برای پر کردن خلاء شناخت ظاهری، تصاویر غیرواقعی و دستکاری‌شده افراد در نمایه مجازی (profile) راهنمای دیگران می‌شود. این تصاویر معمولاً بازنمایی ناقص یا اغراق‌شده‌ای از واقعیت فرد به نمایش می‌گذارند و شناخت را مخدوش می‌کنند.

دوستی مجازی در مقایسه با دوستی حقیقی
دوستی مجازی به دلیل دور از دسترس بودن افراد نسبت به هم، شرایط لغزنده‌ای برای استمرار و دوام دارد. اتصال مجازی دو دوست در فضای مجازی همانند اتصال تارهای مرد عنکبوتی (Spider-Man) به در و دیوار شهر «ناپایدار» است. او هر لحظه دست خود را به سمتی دراز می‌کند و یک تار نازک را به دیواری می‌چسباند و در هوا تاب می‌خورد و در لحظه‌ای بعد، دست دیگر خود را به جایی دورتر بند می‌کند و تار قبلی را ناگهان رها می‌کند. او همچنان به تاب خوردن در فضای شهر ادامه می‌دهد بدون آن‌که تعهدی به ساختمان‌ها و دیوارهایی که به آن‌ها متصل می‌شود داشته باشد. این تمثیلی دقیق از دوست‌یابی و دوستی‌های مجازی مرسوم در شبکه‌‌های اجتماعی است. ارتباطی که در لحظه به وجود می‌آید، مبتنی بر کلمات و جملات کادوپیچ‌شده بدون هیچ تعهد متقابل و مشخصی به مدتی نامعلوم استمرار می‌یابد، و در یک لحظه بدون هیچ پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری تمام می‌شود. اغلب در نهایت این رابطه، یکی از دو طرف و یا هر دو، خسران زده و دلگیرند و به سختی می‌توانند ضربه‌ی روحی وارد شده را ترمیم کنند.

در مقایسه با این وضعیت، صخره‌نوردی را تصور کنید که چهاردست و پا به صخره‌ای چسبیده است. او برای برداشتن هر دست یا پای خود از صخره و حرکت دادن بدنش، خوب فکر می‌کند و با احتیاط و آهستگی از دیوار سنگی بالا می‌رود. دوستی‌های حقیقی و اخلاقی، دارای چنین کیفیتی از تعهد متقابل هستند. آشنایی و صمیمیت دو طرف، بعد از عبور از حصار و دروازه‌‌ی «ظاهر»، به تدریج شکل می‌گیرد و دوستان ضمن درک نیاز به طرف مقابل در یک رابطه عاطفی، برای استمرار دوستی با رعایت موازین اخلاقی تلاش می‌کنند. در یک دوستی آرمانی، هم چارچوب‌های اخلاق عمومی (مثل راستگویی و امانت‌داری و خوش‌خلقی) رعایت می‌شود و هم طرفین به حساسیت‌های اخلاقی شخصی هم توجه دارند. رسیدن به این سطح از ارتباط اخلاقی و وفاداری به آن ناشی از حس تعهد متقابلی است که در فضای حقیقی امکان وقوع دارد و فضای بی‌جسم مجازی از آن محروم است.

مواجهه اخلاقی با دوستی مجازی
با همه این تفاصیل، هر روز در شبکه‌های اجتماعی، دوستی‌های مجازی شکل می‌گیرد و با فراز و نشیب ادامه می‌یابد. در این شرایط چه توصیه‌های اخلاقی می‌تواند زمینه ارتباط سالم‌تر دوستان مجازی را فراهم کند؟

۱- خودافشایی ممنوع!
یک تفاوت مهم بین روابط رودررو و مجازی این است که در ارتباطات مجازی افراد تمایل بسیار سریعتری به خودافشایی (Self-disclosure) دارند. خودافشایی را می‌توان «مطرح کردن داوطلبانه مطالب شخصی، علاقه‌ها، نگرش‌ها، احساسات، ارزش‌ها، اسرار و ... با دیگران» تعریف کرد. هر چند سطح خودافشایی به هنجارهای فرهنگی هم بستگی دارد، ولی عموم مردم معمولاً از ترس تمسخر یا طرد شدن از افشای اطلاعات شخصی در زندگی واقعی خودداری می‌کنند. این در حالی است که پژوهش‌ها نشان می‌دهد خودافشایی در روابط مجازی زودتر از روابط رودررو اتفاق می‌افتد. این روابط هر چند به سرعت قوی می‌شود و احساس صمیمیت بالا می‌رود؛ اما می‌تواند سریع‌تر نیز به پایان برسد، زیرا حفظ سطح بالایی از خودافشایی برای مدت طولانی دشوار است.
روانشناسان اجتماعی معتقدند که ماهیت دوستی‌های مجازی بسیار نزدیک به پدیده «غریبه در قطار» (Stranger on the Train Phenomenon) است که نشان می‌دهد ما بیش از آنچه تصور می‌کنیم به غریبه‌ها اعتماد می‌کنیم. در این پدیده فرد با سرعت اطلاعات شخصی خود را در موقعیت عمومی برای کسی که اصلاً او را نمی شناسد افشا می‌کند. (عنوان «غریبه در قطار» از یک فیلم سینمایی گرفته شده که در داستان آن خودافشایی ناگهانی دو مرد غریبه در قطار برای هم منجر به حوادثی می‌شود.) شاید علت این رفتار عجیب آن باشد که فرد گمان می‌کند این غریبه او را نمی‌شناسد و او را هیچگاه دوباره ملاقات نخواهد کرد. در صورتی که در فضای مجازی بسیاری از آنان که گمان می‌کنیم دور و غریبه هستند، ممکن است نزدیک و آشنا باشند و از این طریق گزندی به ما برسد.
از جمله توصیه‌های مهم اخلاقی در این زمینه، خویشتن‌داری در حفظ اسرار و رموز شخصی و «رازداری» است که از نشانه‌های وسعت روح و قدرت اراده است. انسان عاقل سینۀ خود را صندوقچۀ اسرارش قرار می‌دهد و از طریق رازداری، خود را از پیامدهای ناگوار افشای اسرار، مصون‌ می‌دارد. امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «راز تو، مادامی که آن را برمَلا نکردی، اسیر تو است، ولی‌ اگر آن را فاش کردی، تو اسیرش می‌شوی.» (سِرُّکَ اَسیِرُکَ، فَاِنْ اَفْشَیْتَهُ صِرْتَ اَسیِرَهُ - غررالحکم: 5630) دعوت به رازداری و منع از خودافشایی تا جایی در مبانی اخلاقی متداول است که سعدی مضمون حدیثی از امام صادق علیه‌السلام را در گلستان چنین آورده است: «هر آن سِرّی که در سَر داری با دوست در میان منه؛ چه دانی که وقتی دشمن گردد.»

۲- پیام‌های غیراخلاقی ممنوع!
از آفت‌های بسیار ناگوار ارتباطات مجازی، ارسال پیام‌ها و تصاویر غیراخلاقی و خصوصی برای دیگران است. این پدیده آن‌چنان در جوامع غربی شایع شده که برای اشاره به آن در رسانه‌ها اصطلاح «سکستینگ» (Sexting) به معنای «پیامک جنسی» را ابداع کرده‌اند. بر اساس یک پژوهش^۱ در سال ۲۰۱۸ متأسفانه بین ۱۵ تا ۲۵ درصد نوجوانان غربی در ارتباطات مجازی تجربه ارسال یا دریافت ناخواسته پیام‌های غیراخلاقی را داشته‌اند. دلیل عدم توجه ارسا‌ل‌کنندگان چنین پیام‌هایی به عواقب قانونی، روانی و اخلاقی این کار همچنان محل بحث کارشناسان است و طبیعتاً در بستر جوامع غربی باید آن را تحلیل کرد. آنچه برای ما مهم است امکان سرایت این آسیب به فضای فرهنگی و دوستی‌های مجازی خودمان است.
از نظر اخلاقی شاید هشیارسازی نوجوانان نسبت به خود این پدیده محل تردید باشد. زیرا بسیاری از آسیب‌های اخلاقی با وصف آن شیوع پیدا می‌کند. اما ضروری است درباره اصل مراقبت از «نگاه کردن» و مراقبت از «دیده شدن» تلنگرهایی در سنین مختلف به کودکان و نوجوانان زده شود. این تذکرات در کنار آموزه‌های دیگری که در اوان سنین بلوغ با هدایت والدین و مربیان امین به فرزندان منتقل می‌شود، زمینه مصون‌سازی آنان از آسیب‌های مختلفی را در ارتباطات حضوری و مجازی را فراهم می‌کند.
توجه به «نافراموشی» فضای مجازی و امکان انتشار سریع و غیرقابل بازگشت محتوا در این فضا می‌تواند چاشنی این آموزه‌های اخلاقی باشد. بچه‌ها باید بدانند به هزاران دلیل خواسته یا ناخواسته ممکن است پیام‌های خصوصی رد و بدل شده بین دو نفر در فضای مجازی از اختیار آنان خارج شده و هیچ راه بازگشتی برای آن نباشد. پس عمل به این توصیه سعدی معقول است که گفته: «سخنی در نهان نباید گفت / که بَرِ انجمن نشاید گفت»

پی‌نوشت:

۱- Prevalence of multiple forms of sexting behavior among youth: A systematic review and meta-analysis / Sheri Madigan, Anh Ly, Christina L Rash, Joris Van Ouytsel, Jeff R Temple / 2018 / American Medical Association