پیش از این گفتیم آداب فردی، ارتباطی و اجتماعی در کاربری رسانه‌ها را به اختصار «فن‌آداب» می‌نامیم و ضروری است که همه ما در حوزه‌های مرتبط با شأن و جایگاه خود، این آداب را بشناسیم و در رعایت آن بکوشیم.
در این نوبت به معرفی و مرور یکی از منابع خوب و قابل اعتنا در حوزه فن‌آداب یعنی گزارش تخصصی «مرامنامه‌های اخلاقی برای فضای مجازی» می‌پردازیم که دکتر حمیدرضا آیت‌اللهی آن را تدوین کرده و پژوهشگاه فضای مجازی (وابسته به مرکز ملی فضای مجازی) در بهمن ۱۳۹۹ در قالب گزارش شماره ۵۰ خود منتشر کرده است. (لینک مطالعه اصل سند)

مرامنامه اخلاقی یعنی چه؟
هر عملی که انسان انجام می دهد ضرورتاً مبتنی بر یک نظام ارزشی و اخلاقی است که بر آن اساس تصمیم گیری می کند. گرچه ما اغلب به معیارهای کلیِ اخلاقیِ یکسان معتقدیم، ولی تطبیق معیارها با شرایط جزئی در فعالیتهایمان، با مشکلات زیادی مواجه می شود؛ و در نتیجه دست به تصمیم های متفاوتی می زنیم که ناشی از شرایط آن فعالیت است. بدین جهت عالمان اخلاق تلاش می کنند با همفکری و تجزیه و تحلیلِ شرایط خاصِ یک فعالیت، وظایف اخلاقی ما را تنظیم کرده و متناسب با نقشی که در آن فعالیت داریم دستورالعملهایی اخلاقی تنظیم نمایند تا بر آن اساس سایر افراد بتوانند در یک نظام معیار، زیستِ اخلاقی داشته باشند.
دست اندرکاران یک حرفه یا فعالیت کاربردی علاقه‌مند هستند که پس از تمامی بررسی‌های نظری در حیطه های گوناگون نتایج مشخص و تنظیم شده ای را داشته باشند که دستور العمل اخلاقی را در شرایط گوناگون کار و برای هر دسته افراد درگیر در کار ارائه نماید. به مجموعه‌ی این دستورالعملهای اخلاقی، کدهای اخلاقی (Ethical code) یا «مرامنامه اخلاقی» گفته می شود، که کمک می‌کند تا دست اندرکاران به وضوح وظایف اخلاقی خود را بدانند.

ملاحظات اخلاقی فضای مجازی از چه ویژگی‌هایی ناشی می‌شود؟
برای فضای مجازی معمولا چنین ویژگی‌هایی را ذکر می کنند: قلمرو جهانی بسیار فراگیر، شرایط هویتی متمایز، قابلیت تکثیر، سرعت فوق العاده، فراوانی حیرت انگیز اطلاعات و امکان تأثیرگذاری فوری و گسترده.
با توجه به ویژگی های ذکر شده، مناسبات اخلاقی در فضای مجازی خصوصیاتی را می یابد که توجه به آنها ملاحظات خاصی را بوجود می آورد. مسائل اخلاقیِ پیشروی کاربران و بهره مندان از فناوریهای ارتباطی، بسیار گسترده و بعضا ناشناخته هستند. رایج ترین این مسائل را میتوان به علت شرایط ویژه ذیل، متمایز از فضای فیزیکی دانست: آمیخته بودن با ناشناختگی و گمنامی، تنوع مسؤولیت پذیری و پاسخگویی، گستره‌ی حریم اطلاعاتی و حریم خصوصی، ابهام ها در دارایی اطلاعاتی و مالکیت معنوی، دامنه‌ی جرائم در فضای مجازی و ویژگیِ امنیت اطلاعات و اطلاعات اَمن.

مرامنامه اخلاقی فضای مجازی چه اشخاص و موضوعاتی را باید پوشش بدهد؟
رفتار اخلاقی در فضای مجازی متناسب با نقشی است که هر فرد می تواند در این فضا داشته باشد. بدین جهت با تفکیک ذینفعان فضای مجازی الزامات اخلاقی آنها را می توان مشخص نمود. گرچه ذینفعان بسیاری می توان برای فضای مجازی در نظر گرفت ولی در فضای مجازی بطور کلی ذینفعان مهم از قرار ذیل هستند: سیاستگذاران، طراحان، مسئولان و مالکان، متصدیان، کاربران و دولت.
گذشته از تفاوت وظایف اخلاقی برای دست اندرکاران مختلف فضای مجازی، نوع فعالیت ذینفعان نیز در نوع دستور اخلاقی می تواند موثر باشد. لذا هریک از قالب‌های فضای مجازی مثل وبلاگ، سایت، ایمیل، شبکه های اجتماعی، موتورهای جستجو، تبلیغات و غیره می‌تواند مرامنامه‌های مخصوص خود را داشته باشد. در این گزارش این فعالیتها را در سه دسته بندی کلی تقسیم شده است:

هفت اصل اساسی اخلاقی برای فضای مجازی
اصول اساسی اخلاق در فضای مجازی را می توان به موارد ذیل دسته بندی نمود:

گزیده‌ای از مرامنامه اخلاقی خاص برای تعامل‌های چندگانه در فضای مجازی:
آنچه در ادامه می‌آید نمونه‌ای است از کدهای اخلاقی برای یک گروه از ذینفعان فضای مجازی یعنی «کاربران شبکه‌های اجتماعی» در تعامل‌های چندگانه. مانند این دستورالعمل‌ها برای سایر ذینفعان در انواع تعاملات مجازی را می‌توانید در گزارش اصلی بخوانید:

• 1.    به خاطر داشته باشند که به طور کلی پایبندی به اصول اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی، عمدتاً از همان اصول متعارف اخلاقی در زندگی واقعی پیروی می‌کند.
• 2.    به خاطر داشته باشند که محیط اینترنت دارای حافظه بلند مدت است و صرفاً حذف اطلاعات از روی پروفایلشان لزوماً به معنای معدوم شدن اطلاعات شخصی آنان نیست، از این رو به هنگام ارسال اطلاعات شخصی به این موضوع توجه کافی داشته باشند.
• 3.    از همه تنظیماتی که شبکه‌های اجتماعی برای حفاظت از اطلاعات شخصی و محرمانه در اختیارشان قرار می‌دهد، استفاده کنند.
• 4.    افرادی که امنیت و آسایش آنها را به هم می‌زنند، مسدود کنند.
• 5.    با بکاربستن اصول تنطیمات امنیتی شبکه‌های اجتماعی، امنیت و آسایش خود و دیگر کاربران را فراهم کنند.
• 6.    در تولید، انتشار و بازنشر محتوا، از قانون کپی‌رایت (حقوق مالکیت فکری) تبعیت کنند.
• 7.    در قبال آسیب‌های بوجود آمده از تولید، انتشار و بازنشر محتوا، مسئولانه برخورد کنند.
• 8.    در بیان مطالب و نظرات خویش، پیرامون محتوای دیگر کاربران، با احترام برخورد کرده و از اهانت به دیگران پرهیز کنند.
• 9.    از محتوای مطالب بازنشری آگاهی کامل داشته باشند.
• 10.    از ایجاد پروفایل‌های شخصی و حساب‌های کاربری به نام اشخاص دیگر پرهیز کنند.
• 11.    برای هر گونه فعالیت اقتصادی و تجاری در شبکه‌های اجتماعی با هویت واقعی خود اقدام کنند.
• 12.    از تولید، انتشار و بازنشر هر محتوایی (اعم از متن، فیلم، صوت و عکس) علیه مقدسات ادیان به خصوص ادیان ابراهیمی اجتناب کنند.
• 13.    از تولید، انتشار و بازنشر و استفاده از هر محتوایی (اعم از متن، فیلم، صوت و عکس) که منافی عفت و اخلاق عمومی باشد مانند اشاعه فحشا و انحرافات جنسی دوری کنند.
• 14.    در تولید، انتشار و بازنشر مطالب و نظرات خویش، صادقانه، مستند، محترمانه، آگاهانه و مسئولانه اقدام کنند.
• 15.    نباید حتی الامکان اطلاعات شخصی و محرمانه و عکس‌ها و فیلم‌های خصوصی خود را بر روی شبکه‌های اجتماعی قرار دهند.
• 16.    نباید اطلاعات شخصی و محرمانه دوستان خود یا دیگر اعضای شبکه‌های اجتماعی را افشا کنند.
• 17.    نباید اطلاعات شخصی و محرمانه افراد حقیقی یا حقوقی خارج از شبکه‌های اجتماعی را در شبکه‌های اجتماعی منتشر کنند.
• 18.    نباید به هر طریقی برای دسترسی به اطلاعات محرمانه و شخصی دیگر کاربران تلاش کنند.
• 19.    نباید از هیچ قابلیتی در شبکه‌های اجتماعی مانند: درخواست دوستی، ارسال پیام خصوصی و … برای کاربران دیگر مزاحمت ایجاد کنند.
• 20.    نباید محتوایی (اعم از متن، فیلم، صوت و عکس) را جهت تهدید یا ارعاب کاربران دیگر و یا افرادی که خارج از شبکه‌های اجتماعی هستند، منتشر کنند.
• 21.    نباید به انتشار، توزیع، معامله و در دسترس قرار دادن داده‌ها یا نرم‌افزارهایی بپردازند که صرفاً برای برهم زدن امنیت و آسایش کاربران اینترنتی و به ویژه شبکه‌های اجتماعی بکار می‌روند.
• 22.    نباید به تولید، انتشار و بازنشر محتوای کاذب و خلاف واقع و همچنین شایعات اقدام کنند.
• 23.    نباید از فضای شبکه‌های اجتماعی برای راه‌اندازی اعمال مجرمانه مانند کلاهبرداری، سرقت، قتل و … در جامعه استفاده کنند.