می‌دانیم که استفاده از رایانه‌ها در فرایند یاددهی-یادگیری از دو دهه پیش شروع شده و آن چه به عنوان e-learning در جهان شناخته می‌شود با اسامی «یادگیری الکترونیکی»، «یادگیری فناورانه» یا به اختصار «رایاد» در ایران توسعه یافته است.
یک سال پیش، این یادداشت کوتاه را برای ترجمه و استفاده در یک پروژه‌ی تصویری با هدف «معرفی ظرفیت‌های یادگیری الکترونیکی در حیطه‌ی آموزش و پرورش ایران» نوشتم. امروز که به بهانه‌ای آن را ویرایش می‌کردم گفتم شاید مرور سریع آن برای شما هم مفید باشد.

یادگیری الکترونیکی (رایاد) حوزه جدیدی از ارتباط فناوری و آموزش است که برای یادگیرندگان امکان یادگیری مادام‌العمر در هر زمان و مکان را فراهم می‌نماید. ویژگی‌های نوآورانه این آموزش‌ها باعث شده است تا سازمان‌ها و افراد در جهان به یادگیری و یاددهی الکترونیکی بپردازند. کل بازار آموزش الکترونیک جهانی امروز، بیش از ۱۱۰ میلیارد دلار برآورد شده است. یادگیری الکترونیکی در ایران نیز پا گرفته و آینده‌ی بسیار گسترده‌ای برای آن پیش بینی می‌شود. چرا که مخاطبان زیادی برای آن وجود دارد.
*
ایران از نظر جمعیتی یکی از جوان‌ترین کشورهای جهان است. ۳۸ درصد ایرانی‌ها کمتر از ۱۸ سال و ۷۰ درصد زیر ۲۹ سال سن دارند. دانش‌آموزان، دانشجویان، طلاب، معلمان و کارکنان سازمان‌ها، اصلی‌ترین مخاطبان یادگیری الکترونیکی در ایران را تشکیل می‌دهند. نظام آموزشی ایران در ۲ مقطع دبستان و دبیرستان، ۱۲ سال تحصیلی را شامل می‌شود. طبق آخرین آمار مجموعاً حدود ۱۳ میلیون دانش آموز و بیش از یک میلیون معلم در بیش از ۵۵۰ هزار کلاس درس مشغول یاددهی و یادگیری‌اند.

*
در اسناد بالادستی ملی و برنامه‌های عملیاتی مختلف وزارت آموزش و پرورش به رایاد توجه شده است. همچنین در چشم انداز ۱۴۰۴ ایران، گسترش رایاد در دستور کار قرار گرفته است. در اصل سی‌ام قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است که: «دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفائی کشور به طور رایگان گسترش دهد.» در راستای همین قانون، استفاده از فناوری‌های نوین و آموزش الکترونیکی یکی از راهبردهای کلان در سند بنیادین تحول آموزش پرورش است تا عدالت آموزشی را محقق کند.
*
برای دسترسی دانش آموزان به رایاد، زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مختلفی در حال حاضر وجود دارد که روز به روز در حال گسترش است.
میزان نفوذ اینترنت در ایران به بیش از ۸۰ درصد رسیده است و حداقل ۱۹ میلیون ایرانی از طریق گوشی‌های همراه خود از اینترنت استفاده می‌کنند. آخرین آمارها حاکی از آن است که ضریب نفوذ تلفن همراه در گروه سنی کمتر از ۱۵ سال ۳۴ درصد و در گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ سال ۸۸ درصد است.

در بازار مخابراتی ایران سیم‌کارت‌های مخصوص کودکان و نوجوانان به همراه نرم‌افزارهای مدیریت مصرف برای والدین عرضه می‌شود. همچنین تبلت‌ها و رایانه‌های مخصوص دانش‌آموزان تا حدودی جای خود را در میان مصرف کنندگان باز کرده‌اند. وزارت آموزش و پرورش هم مدارس زیادی را به تجهیزات الکترونیکی مجهز کرده است. طبق آخرین آمارها، ۴۰ هزار مرکز از حدود ۱۰۰ هزار مرکز به سخت افزارهای لازم مجهز شده‌اند. همچنین از یک دهه پیش طرح ایجاد مدارس هوشمند در ایران توسط آموزش و پرورش اجرایی شده و سخت افزارهای مورد نیاز و نرم افزارهای گوناگون آموزشی در اختیار این مدارس قرار گرفته و دوره‌های آموزشی کاربردی تولید محتوا برای معلمان برگزار شده است.
به علاوه، مدارس آموزش از راه دور که سابقه‌ای طولانی در آموزش و پرورش ایران دارند، با ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات تغییرات اساسی کرده‌اند. امروزه مدارس آموزش از راه دور به شکل مدارس الکترونیکی تکامل یافته‌اند که خدمات متنوع آموزشی را به دانش آموزانی که به هر دلیل دسترسی به مدارس داخل کشور ندارند ارائه می‌کنند.
با این حال تا رسیدن به سطح مطلوب بهره‌وری آموزشی از امکانات موجود فاصله‌ی زیادی وجود دارد.

*

مؤسسات و شرکت‌های ایرانی در صنعت یادگیری الکترونیکی تولیدات آموزشی متنوعی دارند. این تولیدات در چهار گروه کلی «LO ها»، «بازی‌ها»، «برنامک‌ها» و «نرم‌افزارها» به دست مخاطب می‌رسد.
۱. Learning Objects:
ویدئوها، تصاویر، انیمیشن‌ها و آزمایشگاه‌های مجازی‌ای که به‌صورت شبیه سازی شده و تعاملی در مباحث مختلف به یادگیری کمک می‌کنند.
۲. Games:
بازی‌هایی که در جهت آموزش جذاب‌تر و فعالانه‌تر ساخته می‌شوند و یادگیرنده در تعامل با آنها مطالب را یاد می‌گیرد.
۳. APPs:
برنامک‌هایی که برای استفاده‌ی سامان‌یافته و آسان از محتواهای آموزشی ساخته می‌شوند.
۴. Softwares:
نرم‌افزارهای آموزشی چندرسانه‌ای و تعاملی که به طور گسترده‌تری از فیلم‌ها داستان‌ها و ... استفاده می‌کنند.
علاوه بر تمام این محصولات، سامانه‌های جامع ارائه‌ی محتوا نیز وجود دارند که با فرایندهای مخصوص به خود، محتواهای آموزشی را در قالب‌های گوناگونی ارائه می‌دهند.
*
مؤسسات و شرکت‌های ایرانی سه دسته خدمات مرتبط با یادگیری الکترونیکی را ارائه می‌دهند: «سیستم‌های مدیریت یادگیری»، «سامانه‌های برگزاری آزمون» و «سامانه‌های اطلاع رسانی و مدیریت.»
۱. سیستم‌های مدیریت یادگیری:
شامل LMS، LCMS و MOOC ها که مراکز آموزشی از آنها استفاده می‌کنند.
۲. بانک سؤالات و سامانه‌های برگزاری آزمون:
نهادهای آموزش الکترونیکی، بانک‌هایی برای سؤال و آزمون دارند که به کمک آنها می‌توانند آزمون‌های مختلفی را ایجاد کنند. همچنین سامانه‌هایی که با شبیه‌سازی فضای آزمون، امکان برگزاری آزمون را برای مراکز آموزشی فراهم می‌کنند.
۳. سامانه‌های اطلاع رسانی و مدیریت:
سامانه‌هایی که برای مدیریت اطلاعات یادگیرندگان در مدارس و ارائه خدمات مختلفی مثل حضور و غیاب، تولید کارنامه‌های درسی و اطلاع رسانی به کار می‌رود.
*
آنچه در کنار برگزاری دوره‌های یادگیری الکترونیکی برای دانش آموزان اهمیت می‌یابد هدایت تحصیلی و شغلی است.
برخی سیستم‌های ارزشیابی این امکان را به یادگیرنده می‌دهند که  علایق خود را در آن مشخص کند. سپس آنها می‌توانند بر اساس علایق و توانایی‌های فرد، او را در تحصیلاتش هدایت کنند.

پ.ن:
برای کسب اطلاع بیشتر در این زمینه می‌توانید به اولین کتاب معرفی صنعت یادگیری الکترونیکی ایران در سایت ستاد توسعه فناوری های نرم و هویت‌ساز معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری مراجعه فرمایید.