در یک سال گذشته توفیق دو سفر متفاوت به پابوسی امام رئوف حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا علیه و علیهماالسلام داشتم: یکی در کسوت معلمی و دیگری در نقش پدری؛ و در این دو سفر ایده‌هایی به ذهنم رسید که پیش از این به شکل جدی به آن فکر نکرده بودم. گفتم شاید بد نباشد این ایده‌ها را دو سرفصل «آموزشی» و «پرورشی» این‌جا مطرح کنم. شاید کسی برای اجرایی کردنش قدمی پیش گذاشت.
۱- آموزش هنر، تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلامی در آستان قدس رضوی
بنا بر تخصص و وظیفه و علاقه‌ای که داشتم، با بچه‌های مدرسه ساعتی درباره‌ی دوازده قرن معماری مقدس رضوی و درباره‌ی اهداف و روش‌هایی که در ساخت و حفظ این میراث ماندگار از حکومت بنی‌عباس تا دوره‌ی جمهوری اسلامی به کار بسته شده است صحبت کردم و پس از آن گردشی کوتاه در برخی صحن‌ها و اماکن حرم مطهر داشتیم. این صحبت‌ها و بازدید مختصر -که محتوای مشابه آن با یک جستجوی ساده در اینترنت در دسترس همگان است- چنان جذابیتی برای بچه‌ها داشت که چند ماه بعد از آن سفرِ مدرسه‌ای، همچنان بازخوردهای مثبتی از آن می‌گیرم.
آن‌چنان‌که می‌دانیم عمده تمرکز مربیان و مبلغان در برخورد با جوانان و نوجوانان در اردوهای زیارتی و در برنامه‌های معنوی و معرفتی آن، آشنایی نسل جوان با سیرت و کلام و اخلاق امام رضا علیه‌السلام و آموزش احکام و آداب زیارت و راه‌های انس با معارف اسلامی و برقراری رابطه‌ی قلبی با امام علیه‌السلام و شعرخوانی و مدیحه‌سرایی و نظایر آن است. این برنامه‌های مفید و بسیار سودمند و ضروری با وجود اثربخشی عمیق در روان جوانان، عمدتاً خالی از ادبیات و روش‌های علمی مرسوم در شناسایی مسائل و تحلیل موضوعات فرهنگی - اجتماعی مبتلابه مخاطبان است. به‌بیان‌دیگر، در برنامه‌های تربیتی ناظر به مشهدالرضا علیه‌السلام، بسته‌های معرفتی، دایره‌ی موضوعی و روش‌های اجرایی محدود و بسته‌ای دارد که هر چند سالی یک‌بار برای تزکیه‌ی درونی و تعالی معنوی مخاطبان شیرین و خاطره‌انگیز است؛ اما آن‌چنان از عرف زندگی مردمان به دور است که زائران گرامی برای رفع خستگی ناشی از زیارت (مگر نفس زیارت خستگی دارد؟) به اماکن تفریحی و تفرجگاه‌های شهر مشهد می‌گریزند!
زائران جوان در اولین برخوردهای خودآگاه با مشهدالرضا علیه‌السلام انبوهی از ابهامات و سؤالات بی‌پاسخ درباره‌ی چیستی و چگونگی ابنیه و اماکن متراکم و تودرتوی حرم مطهر را همراه خود دارند که رفته‌رفته و در زیارت‌های متوالی، این بارقه‌های کنجکاوی یکی‌یکی خاموش شده و جای خود را به عادت و تکرار می‌دهد. درست است که اولویت تربیتی در برنامه‌ی زیارتی با انس و مناجات و اخلاق است؛ اما آیا نمی‌توان از این کشش درونی و جذبه‌ی سحرانگیزِ هنر و معماری برای تنوع‌بخشی به برنامه‌ها و باز کردن ساحت‌های جدید آموزشی استفاده کرد؟ به عبارت بهتر آیا نمی‌توان بخشی از لذت آن نشاط و جنب‌وجوش و تجربه و کشف و هیجانی که در تفرجگاه‌های مشهد به دنبال آن هستیم، با رعایت شئونات و اقتضائات مرسوم، در خود حرم مطهر به دست آورد؟
آیا ما واقعاً از همه‌ی فرصت‌های نابِ حضور در بزرگ‌ترین مسجد جهان (از نظر وسعت) یا دومین مسجد بزرگ جهان (از نظر گنجایش) برای دیدن و آموختن استفاده می‌کنیم؟
آیا در بازدید از قدیمی‌ترین بنای زنده‌ی ایران، بزرگ‌ترین موزه‌ی معماری تاریخ و غنی‌ترین کتاب مجسم تاریخِ تمدن اسلامی بهره‌ای ماندگار و دانشی سودمند کسب می‌کنیم؟
می‌دانم که برنامه‌های محدودی با عنوان «آشنایی با اماکن حرم مطهر» در گوشه و کنارِ برنامه‌های فرهنگی آستان قدس برای زائران برگزار می‌شود؛ اما آیا کیفیت و کمیت این برنامه‌ها در شأن و ظرفیت این مکان بی‌نظیر است و نقشی در هویت‌بخشی به نسل جوان دارد؟
می‌دانم که موزه‌‌های چندگانه‌ی حرم مطهر از غنی‌ترین و پر بازدیدترین موزه‌های ایران است؛ می‌دانم که کتابخانه‌ی آستان قدس و کتابخانه‌ی مسجد گوهرشاد از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین کتابخانه‌های ایران است؛ اما آیا طرح‌های آموزشی یا بسته‌های علمی استاندارد و متنوعی برای بهره‌برداری گروه‌های مشتاق دانش‌آموزی، دانشجویی، طلبگی، نخبگانی و عمومی از ظرفیت موزه‌ها و کتابخانه‌های حرم مطهر وجود دارد؟
برای اجرایی کردن این ایده ما به دو گروه نیاز داریم: «متولیان» آگاه، توانا و شجاع و «آموزگاران» باسواد، زبده و خلاق.
با این‌که گروه کثیری از تصمیم‌سازان و طراحان برنامه‌های فرهنگی حرم از نخبگان فرهنگی هستند، اما طبیعی است که این گروه هم پیرو رخوت و خمودی که در صنعت کنکورزده‌ی آموزش کشورمان حاکم است و «آموزش برای تعالی» و «آموزش برای بکار بستن» جای خودش را به «آموزش برای مدرک گرفتن» داده است، نگاه مثبتی به حرکت‌های خلاقانه‌ی آموزشی و امیدی به جذب مخاطب از راه آموزش –مخصوصاً در سرفصل‌های کسالت‌بار علوم انسانی- نداشته باشند؛ اما با مطالعه‌ی مختصری درباره‌ی جایگاه موزه‌ها در برنامه‌ی آموزشی کشورهای مختلف، با نمونه‌های موفق «آموزش موزه‌ای» مواجه می‌شویم که می‌تواند الگوی طراحی و اجرای برنامه‌ها در گستره‌ی حرم مطهر باشد.
در میان انبوه مشتاقان خادمی آستان قدس رضوی نیز آموزگاران فراوانی هستند که زبان مفاهمه با جوانان و نوجوانان را می‌شناسند و از سرآمدان عرصه‌ی تعلیم و تربیت هستند. این خادمان فرهنگی، پل‌های ارتباطی میان دانش‌های کتابخانه‌ای و زائران کنجکاو هستند. هم‌اکنون خادمان بسیاری با هدف راهنمایی زائران، پاسخگویی به سؤالات شرعی و حتی مددکاری اجتماعی در بخش‌های مختلف آستان قدس مشغول‌اند. به این گروه باید آموزگاران هنر، تاریخ و تمدن اسلامی را افزود که با طرح درس‌های متنوع، ابزار آموزشی و کمک‌آموزشی کارآمد و بیان گیرا و جذاب، در نقش راهنمایان گردشگری رضوی با هدف تقویت هویت ایرانی اسلامی فعالیت کنند. بدیهی است که رویکردهای نوین آموزشی نظیر آموزش چندرسانه‌ای، آموزش اکتشافی، آموزش پژوهش‌مدار، آموزش از طریق خدمت، آموزش از طریق بکار بستن، آموزش از طریق آموزش و ... در طراحی قالب آموزشی باید مدنظر باشد. همچنین تأکید بر کلیدواژه «هویت» و نگاه بین‌رشته‌ای و تلفیقی به سرفصل‌های هنر، تاریخ، علوم اجتماعی، الهیات و ... در طراحی محتوای آموزشی ضروری است.
۲- پرورش ایمانی و ایرانی کودک و نوجوان در آستان قدس رضوی
پسر چهارساله‌ی من به میمنت تولد و زندگی در جوار کریمه‌ی اهل‌بیت علیهم‌السلام، با شکل «حرم» و شیوه‌ی «زیارت» کاملاً آشناست و دقایقی به تقلید از من –و برخلاف طبع کودکانه‌اش- می‌نشیند و کتاب دعا باز می‌کند و ادای خواندن در می‌آورد و حتی اگر حوصله داشته باشد نمازی هم به بازی به جا می‌آورد. می‌دانم که نباید مانع جنب و جوشش باشم و به عمد در فضاهای خلوت می‌نشینم تا اگر خواست راحت بدود و هر ساعتی با هم به کنار حوضی می‌رویم تا دور از چشم خادمان، دستی در آب ببرد و شیطنتی بکند.
آن‌قدر که چشم انداختم کودکان بسیاری مثل پسر من بدون برنامه به زیارت می‌آیند و دخترکان کثیری نیز حتماً در آن سوی پرده‌ها و نرده‌ها به همین حال و روزند. کیسه‌ای پر از خوراکی، کیفی پر از اسباب‌بازی یا دفتر و مدادی برای نقاشی، گل سرسبد حربه‌های «والدینِ پرحوصله‌تر از من» است که جلوی کودکان در حرم مطهر پخش می‌شود تا پدر و مادر لحظاتی به زیارت و دعا و نماز بپردازند. البته «والدینِ کم‌حوصله‌تر از من» از نقش تلفن‌های همراه هوشمند و حتی تبلت‌ها به‌عنوان اسباب‌بازی غافل نیستند و خلاصه هر کس به زبانی صفت حمد تو گوید: بلبل به غزل‌خوانی و قمری به ترانه!
در این میان نقش دم و دستگاه فرهنگی آستان قدس در بهره‌برداری پرورشی از فرصت حضور ده‌ها هزار کودک و نوجوانِ زائر چیست؟ به‌عنوان یک پدر یا مادر چه ابزاری برای کمک به دلپذیر کردن حضور فرزندم در حرم مطهر در اختیارم می‌گذارند؟ منظورم راه‌اندازی مهدکودک و اتاق نگهداری اطفال و برگزاری برنامه‌های عمو روحانی –به‌مثابه عمو پورنگ و خاله مهربون!- نیست. راهبرد جدا کردن فرزندان از والدین شاید در اماکن کوچک‌تر و خلوت‌تر میسّر باشد؛ اما چنین طرحی در جغرافیای حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام عملیاتی نیست. باید به فکر دستیارها و دستینه‌های همراه والدین بود. چه اشکالی دارد در قفسه‌های قرآن و ادعیه، در جای‌جای حرم مطهر، کتاب‌ها و کتابچه‌های ویژه‌ی کودک و نوجوان قرار داشته باشد؟ آن‌قدر که در این سال‌ها جستجو کرده‌ام، در میان انبوه منشورات رنگارنگ در نمایشگاه‌های کتاب و کتاب‌فروشی‌های بزرگ، خوشبختانه کتاب‌های خوب و سالم و مفید برای کودکان و نوجوانان بسیار است. سوژه‌های با ارزشی از داستان‌های انبیاء و اولیاء و تاریخ و سیره‌ی اهل‌بیت علیهم‌السلام گرفته تا داستان‌های آموزنده‌ی اخلاقی اجتماعی برای کودکان به شعر و داستان تبدیل شده و در دسترس است. منتخبی از این کتاب‌ها با هدف مصرف در فضای زیارتی حرم مطهر می‌تواند باز تولید و منتشر شود. همچنین تصویرنامه‌هایی برای تورق مشترک والدین و فرزندان با هدف آموزش آداب زیارت و برگزیده‌ای از ادعیه و زیارت‌نامه‌ها با ترجمه‌ای مخصوص کودک و نوجوان می‌تواند در اختیار زائران قرار بگیرد.

ایده‌هایی از این دست بسیار است. من از مفصل این نکته مجملی گفتم.


پ.ن:
+ همه‌ی آنچه گفتم هم می‌تواند مورد توجه متولیان خدوم آستان ملک پاسبان قدس رضوی باشد و هم هدف اقدام و عمل گروه‌های خودجوش مردمی. هر چه باشد ما دیگر در دوره‌ی آتش به اختیار زندگی می‌کنیم!
++ تصاویری که در جمع بچه‌های مدرسه برای آشنایی با تاریخچه‌ی ابنیه حرم مطهر رضوی پخش کردم را به پیوست ملاحظه بفرمایید: