با در نظر گرفتن همه‌ی موارد گفته شده درباره «آموزش از راه دور» و «آموزش مجازی»، به نظر می‌رسد برای استفاده بهینه از امکانات دنیای دیجیتال در راستای تربیت نسلی اندیشمند و توانمند باید راهی میانه یافت تا قابلیت‌های بی‌نظیر فضای مجازی با کمترین آسیب و تنش به خدمت تعلیم و تربیت نسل جوان در بیاید. راهی که با نگاهی به تجربیات پیشینیان، الزامات قانونی و دستاوردهای جهانی تا حد زیادی قابل تشخیص است.
راه‌حل استفاده از فضای مجازی برای ارتقای کیفیت یادگیری کودک و نوجوان چیست؟
سیاست‌گذاران در جوامع مختلف نسبت به وظایف حاکمیت در آموزش‌وپرورش نسل‌های آینده، مجادلات فراوانی داشته‌اند. ماحصل این مباحث آن است که اهتمام به فراهم آوردن شرایط تعلیم و تربیت صحیح نفوس (از سوادآموزی گرفته تا علوم و فنون پیشرفته) از شاخص‌های یک حکومت انسانی و آرمانی است. در دوران ما، هر حکومتی بسته به درایت حاکمان و بضاعت مردمانش، قدم‌هایی برای دستیابی به این شاخص کفایت بر می‌دارد. آنچه در جهان امروز مورد اتفاق‌نظر است، آموزش عمومی همگانی از طریق نظام مدارس ابتدایی و متوسطه برای کودکان و نوجوانان محقق می‌شود و در اصل سی‌ام قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تصریح شده است که:
«دولت موظف است وسایل آموزش‌وپرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفائی کشور به‌طور رایگان گسترش دهد.»
از آنجا که به‌طور سنتی «مدرسه» به‌عنوان بستر آموزش‌وپرورش شناخته می‌شده تفسیر این اصل نیز منجر به تأکید چندباره اسناد بالادستی مثل سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش (مصوب ۱۳۹۰) بر الزام کودکان لازم‌التعلیم به حضور در محیط مدرسه در ایام مشخص سال تحصیلی شده است. در نتیجه موضوع «آموزش از راه دور» و «آموزش مجازی» و کلاً هرگونه استفاده از فناوری‌های ارتباطی و رسانه‌ای در حکم مکمل آموزش‌های مدرسه‌ای شناخته شده و امکان جایگزینی و واگذاری آموزش به محیط خارج از مدرسه وجود ندارد. این مورد در اصول حاکم بر انتخاب راهبردهای یاددهی-یادگیری در بند نهم سند برنامه درسی ملی (مصوب ۱۳۹۱) به این شکل مورد اشاره قرار گرفته:
«۹-۹. [آموزش‌وپرورش باید] زمینه بهره‌گیری هوشمندانه از فناوری‌های نوین آموزشی را فراهم نماید و استفاده از آن‌ها را با نگاه تقویتی و تکمیلی یا توانمندسازی (نه نگاه جایگزینی و واگذاری) دنبال کند.»
با این ترتیب در حال حاضر به لحاظ موانع قانونی، «آموزش از راه دور» و «آموزش مجازی» نمی‌تواند به شکل فراگیر در کنار نظام مدارس ایران توسعه یافته و فعالیت کند. آن‌چنان‌که در دنیا مفاهیمی مانند «یادگیری در خانه» (Home Schooling) یا «مدارس آزاد» (Open Schooling) جایگزین تعلیم و تربیت مدرسه‌ای هستند. اما این به معنای بن بست و نهایت مسیر نیست. چه با نگاه «دو جهانی شدن» به فضای مجازی و چه با فرض توسعه فضای مجازی در امتداد فضای حقیقی، می‌توان از ظرفیت‌های بی‌شمار این فضا در تقویت و تکمیل آموزش‌های مدرسه‌ای بهره گرفت. مثلاً معلمی که در کلاس درس از محتوای منتشرشده در فضای مجازی استفاده می‌کند تا اشتیاق دانش‌آموزانش را به فراگیری افزایش دهد، یا مدرسه‌ای که ارتباط تعلیمی و تربیتی با دانش‌آموزان را در محیط‌های مناسب‌سازی‌شده‌ی مجازی برقرار و آنان را در استفاده مناسب از امکانات این فضا راهنمایی می‌کند، همگی در حال فعال کردن ظرفیت‌های یاددهی-یادگیری فضای مجازی هستند بدون آن که به ساحت مدرسه (در معنای سنتی آن) خدشه‌ای وارد کرده باشند.
انواع ارتباطات مدیریت شده در فضای مجازی نیز مثل ارتباط بین معلمان، ارتباط بین والدین و معلمان، ارتباط بین دانش آموزان و معلمان با حفظ اصالت محیط مدرسه، به توسعه‌ی مفهوم یاددهی-یادگیری در همه جا و همه وقت کمک می‌کند.
این نوع از کاربری رسانه‌ها و بخصوص فضای مجازی در فرایند یادگیری-یاددهی را «یادگیری تلفیقی» می‌نامند. نوعی از یادگیری که از تلفیق امکانات محیط حقیقی و محیط مجازی یا رسانه‌ای حاصل می‌شود. یادگیری تلفیقی به عبارت دیگر با غنی‌سازی محیط یادگیری-یاددهی حقیقی بوسیله‌ی عناصر مجازی و رسانه‌ای شکل می‌گیرد.
در یادگیری تلفیقی، ضمن حفظ مزایا و فواید محیط‌های حقیقی یادگیری، سعی در افزودن مزایا و فواید عناصر رسانه‌ای و مجازی می‌شود تا فراگیران بیشترین سطح درگیری با موضوع و محتوای آموزشی را تجربه کنند.
هر چقدر که سن یا تجربه‌ی فراگیران در بکارگیری فضای مجازی کمتر باشد، آموزش تلفیقی کمک می‌کند تا مضرات و آسیب‌های ناشناخته یا ناخواسته این فضا، در روند یادگیری اختلالی ایجاد نکند. همچنین آموزش تلفیقی به شکل تلویحی راه و رسم صحیح استفاده از رسانه و فضای مجازی را به فراگیر می‌آموزد. هدایت یادگیری تلفیقی و تشخیص میزان ترکیب فضای حقیقی و مجازی با توجه به شرایط فراگیران، بر عهده‌ی معلم است. با این حال آزادی عمل فراگیران در بهره‌گیری از فضای مجازی در چهارچوب‌های اعلامی معلم، موجب تحرک و نشاط بیشتر آنان می‌شود.
همه‌ی این مزایا موجب شده که آموزش تلفیقی از سوی بدنه‌ی تعلیم و تربیت مورد استقبال واقع شود و در رأس برنامه‌های تحولی مدارس و معلمان پیشرو قرار بگیرد.
شیوه‌های رایج آموزش تلفیقی برای کودکان و نوجوانان
متداول‌ترین نوع بکارگیری آموزش تلفیقی در کلاس‌های درس، غنی‌سازی محیط یادگیری با ابزارهای چندرسانه‌ای است. اولین بار «ادگار دیل» آموزگار آمریکایی (۱۹۰۰ تا ۱۹۸۵ م.)، با طرح «مخروط تجربی» (Cone of Experience) به اثربخشی یادگیری دیداری و شنیداری اشاره کرد. هر چند که بنا بر مطالعات اثبات‌شده‌ی ادگار دیل سطح یادگیری در کلاس‌های چندرسانه‌ای در بیشترین سطح خود قرار ندارد، اما به هر حال فاصله‌گرفتن از آموزش‌های سخنرانی محور سنتی و حرکت به سوی یادگیری همیارانه و مشارکتی، با گذر از این نوع یادگیری محقق می‌شود.
پخش تصاویر پرده‌نگار (PowerPoint) و ویدیوهای آموزشی به کمک ویدیوپروژکتور و پرده نمایش، ساده‌ترین نوع اجرای کلاس چندرسانه‌ای است. بکارگیری تخته‌های هوشمند که امکان تعامل محدود فراگیر با محتوای دیجیتال را میسر می‌کند نیز از جمله اقدامات متداول برای درگیری بیشتر دانش آموزان در کلاس با محتوای چندرسانه‌ای است.
آموزش چندرسانه‌ای می‌تواند در بیرون کلاس هم به یادگیری کمک کند. مشاهده‌ی ویدیوهای آموزشی در منزل برای مرور مباحث آموخته شده و یا تکمیل اطلاعات و تقویت معلومات درسی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. نحوه‌ی دسترسی به اینگونه ویدیوها با توجه به توسعه ی زیرساختهای اینترنت، می‌تواند به شکل برخط باشد.
از دیگر کاربردهای ویدیوهای آموزشی در منزل می‌توان به توسعه شیوه «یادگیری معکوس» (Flipped learning) اشاره کرد. در این روش، با معکوس شدن فرایند سنتی کلاسداری یعنی «تدریس در کلاس و تمرین در منزل»، آشنایی با سرفصل‌های جدید درسی با مشاهده‌ی ویدیوی آموزشی یا ویدیوی تدریس معلم در منزل انجام می شود و زمان کلاس درس در مدرسه به حل تمرین و رفع اشکال سپری می‌شود. در یادگیری معکوس توجه به تفاوت‌های فردی دانش آموزان و حرکت به سمت لایه های پایین‌تر مخروط ادگار دیل با حل گروهی تمرین در کلاس محقق می‌شود.۱
استفاده از ظرفیت‌های ارتباطی فضای مجازی هم می‌تواند در خدمت آموزش تلفیقی قرار بگیرد. بدین صورت که انجام تمرین و برگزاری انواع آزمون‌ها را -چه در کلاس درس و چه در منزل- تسهیل کند و امکان پرسش و پاسخ معلم و فراگیران را در بیرون کلاس فراهم آورد.
استفاده از «بازی‌های کوچک» یا «بازی‌های جدی» در خلال فرایند یاددهی-یادگیری، علاوه بر تقویت انگیزه و نشاط فراگیران، به یادگیری چندبعدی و عمیق تر آنان کمک می‌کند. این بازی‌ها می‌تواند در کلاس درس با استفاده از ابزارهایی مثل «تبلت آموزشی» یا در منزل به عنوان تکلیف مدرسه‌ای انجام شود.
در همه روش‌های گفته شده، هدایت معلم و نظارت او بر کاربرد تلفیقی این ابزارهای رسانه‌ای و مجازی ضروری و تعیین‌کننده است.
۱. برای آشنایی بیشتر با کلاس معکوس به مقالات متعدد نوشته‌شده در ماهنامه رشد معلم مراجعه فرمایید. ازجمله: «کلاس معکوس، راهبرد نوین آموزش» و «صرفه‌جویی در وقت، دستاورد کلاس معکوس»
