به دعوت برادران و خواهران بزرگوار در نسرا (نهضت سواد رسانه‌ای انقلاب اسلامی) با هدف آشنایی معلمان گرامی با جدیدترین روش‌های تدریس سواد فضای مجازی در نشستی شبانه شرکت کردم. در این کارگاه که با استقبال معلمان روبرو شد ابتدا به طور خلاصه به تشریح مفاهیم مقدماتی آموزش سواد رسانه‌ای پرداختم و اهمیت آموزش این مهارت حیاتی را در عصر دیجیتال بیان کردم.
ادامه جلسه و مهم‌ترین بخش‌های این کارگاه، معرفی دانشنامه ابری شهر بود. این دانشنامه، یک منبع جامع و رایگان است که انواع محتواهای آموزشی در زمینه سواد فضای مجازی را در اختیار معلمان قرار می‌دهد. با استفاده از این دانشنامه، معلمان می‌توانند به راحتی و به صورت تعاملی، دانش‌آموزان خود را با مفاهیم مختلف در حوزه فضای مجازی آشنا کنند.

آنچه در ادامه می‌آید را برادر عزیزم آقای دکتر سید آرش وکیلیان در کانال بله «تحلیل‌های یک جنرالیست» در خرداد ۱۴۰۳ و در چهار قسمت مجزا نوشته‌اند. با توجه به اهمیت موضوع و نگاه ایشان به انواع سوگیری روایت‌های تاریحی به نظرم آمد خوب است برای مطالعه و مراجعه دوستانم، اینجا منتشر شود.
از آقای وکیلیان ممنونم که اجازه دادند این یادداشت‌ها را با اندکی تصرف و ویرایش منتشر کنم.

دست اندرکاران یک حرفه یا فعالیت کاربردی علاقه‌مند هستند که پس از تمامی بررسی‌های نظری در حیطه های گوناگون نتایج مشخص و تنظیم شده ای را داشته باشند که دستور العمل اخلاقی را در شرایط گوناگون کار و برای هر دسته افراد درگیر در کار ارائه نماید. به مجموعه‌ی این دستورالعملهای اخلاقی، کدهای اخلاقی (Ethical code) یا «مرام‌نامه اخلاقی» گفته می شود، که کمک می‌کند تا دست اندرکاران به وضوح وظایف اخلاقی خود را بدانند.

آیا واقعاً همیشه جسم و ظاهر در ارتباط و دوستی، زائد و مزاحم است؟
آیا ما با بررسی ظاهر افراد برای خودمان نسبت به آن‌ها حریم و فاصله تعیین نمی‌کنیم؟
آیا این حریم ظاهری، حفظ کننده ما از خطرات و آسیب‌ها نیست؟
آیا این فقط باطن دیگران است که بر ما اثر می‌گذارد؟
می‌بینیم که بی‌توجهی به نقش جسم در شناخت دوستان و تنظیم رابطه با آنان نوعی سهل‌انگاری است که در اثر توسعه ارتباطات مجازی بسیار فراگیر هم شده است. 

بین آزارگری در زندگی حقیقی و قلدری مجازی تفاوت‌هایی وجود دارد. آزارگری در فضای مجازی می‌تواند به صورت ناشناس اتفاق بیفتد و دامنه آن به دلیل بی‌جسمی و بی مکانی فضای مجازی به افراد بسیار زیادی گسترش یابد. به همین ترتیب پناه‌گاه امنی هم در فضای مجازی برای در امان ماندن از آزارگری‌های مخرب وجود ندارد.

در عصر رسانه‌ها، که انتشار اخبار در فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی، اهمیت بیشتری نسبت به انتقال شفاهی آن پیدا کرده، شایعات لباس جدیدی پوشیده و در قالب «اخبار جعلی» (Fake News) خودنمایی می‌کنند. هر چند در سواد رسانه‌ای به موضوع «شایعات و اخبار جعلی» پرداخته می‌شود و تقویت تفکر انتقادی نسبت به پیام‌های رسانه‌ای به عنوان راه‌حلی برای در امان ماندن از آسیب اینگونه اخبار شمرده می‌شود؛ اما با نگاه اخلاقی نیز می‌توان رهیافت‌های مهمی درباره تولید و انتشار شایعات به دست آورد.

... در «معضل اجتماعی» چند نفر از مدیران ارشدِ کمپانی‌های گوگل، توییتر، فیس‌بوک، پینترست و… جلوی دوربین می‌نشینند و از احساس خطر دربارۀ آیندۀ شبکه‌های اجتماعی حرف می‌زنند.
نکتۀ جالب توجه دربارۀ مستند معضل اجتماعی، حضور همین چهره‌هاست: گویی یک مخترعِ پشیمان، برای کاستن از بار گناه یا پیشگیری از گسترش ویرانیِ ناشی از اختراعش، لب به اعتراف و هشدار باز کرده است...

گویا چرخیدن در صفحات مجازی، گروه‌ها و کانال‌ها، بدون گذاشتن نظر و پاسخ دادن یا بازنشر لذت زیادی ندارد. این تصادفی نیست. طراحان رسانه‌های اجتماعی با هدف رونق بیشتر سکّوی خود، به دنبال جلب مشارکت بیشتر کاربران هستند. لذا در به‌روزرسانی‌های پی‌درپی با بهینه‌کردن تجربه کاربری (UX) امکان انتشار محتوا و واکنش نسبت به پیام‌های دیگران را تسهیل می‌کنند. این فرایند باعث می‌شود ساکت‌ترین کاربران هم تحریک شوند و چیزی بگویند؛ چه برسد به فعالان و بیش فعالان. این می‌شود که فضای رسانه‌های اجتماعی آکنده از سخن‌های بیهوده‌ای است که گفتنش به کسی سودی نمی‌رساند و اگر گفته نشود کسی ضرر نمی‌کند.

همان‌طور که مکالمات و محاورات خصوصی در فضای مجازی نیاز به رعایت آداب دارد، حضور در جمع‌های مجازی نیز باید پیرو موازین اخلاقی خاص آن باشد. هر چند می‌دانیم که بسیاری از این قواعد برگرفته از آداب فضای حقیقی است؛ اما مرور آن‌ها و توجه به ظرافت های رفتار در محیط مجازی حتماً ضروری است. برخی از مهم‌ترین این موارد را در ادامه مرور می‌کنیم.

از جمله کاربردهای مهم فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) همان‌طور که در نام آن هم دیده می‌شود، برقراری ارتباط بین افراد با کمک فناوری است. از آنجا که توسعه فناوری‌های ارتباطی مثل پست و تلگراف و تلفن در قرن‌های گذشته به آهستگی رخ داده بود، آداب و رسوم و فرهنگ استفاده از آن‌ها در جوامع مختلف به تدریج در میان مردم شکل گرفته بود. اما در سه دهه گذشته که انقلاب اطلاعاتی به سرعت ابزارها و بسترهای برقراری ارتباط بین انسان‌ها را دگرگون کرده، اخلاق و آداب ارتباطات مجازی آن‌چنان که باید فرصت تدوین و ترویج نیافته است. به بیان دیگر، اخلاق ارتباطات از توسعه ارتباطات جا مانده است!

گفتگو درباره ماهیت «فناوری» (تکنولوژی) و اثر آن بر زندگی انسان، آن قدر قدیمی است که در آثار «افلاطون» هم ردپای آن را می‌توان یافت. اما «فناوری» به خودی خود تا پیش از دوره معاصر هیچ‌گاه یک موضوع فلسفی به‌شمار نمی‌رفت. اهمیت و اثرگذاری فناوری‌های نوین (Modern technology) بعد از انقلاب صنعتی و توسعه کشورهای غربی روز به روز بیشتر معلوم شد تا جایی که در قرن نوزدهم میلادی شخصیت‌هایی مثل «کارل مارکس» و هم‌قطاران او، موضوع تولید صنعتی و نتایج آن برای جوامع را مورد تحلیل و بررسی قرار دادند. این جریان فکری که تا امروز هم ادامه یافته، پرچمدار بحث درباره «فلسفه فناوری» و حواشی آن بوده‌اند.